Een post-Brexitdeal lijkt haalbaar, maar de echte politieke wil moet nog blijken

Twee weken geleden dreigde premier Boris Johnson de gesprekken met de Europese Unie nog op te blazen, omdat hij vond dat de EU onvoldoende respect toonde voor de ‘soevereine’ positie van het Verenigd Koninkrijk in de onderhandelingen over een post-Brexit-handelsakkoord. Na sussende woorden vanuit Brussel, die Johnson aan zijn thuisbasis kon uitleggen als een enorme concessie, raakten de gesprekken juist in een stroomversnelling.

EU-onderhandelaar Michel Barnier is al sinds eind vorige week in Londen aan het praten met zijn Britse evenknie David Frost. Een aansluitende ronde in Brussel staat gepland. Op 31 december loopt de overgangsperiode na de Brexit af en moet er een handelsakkoord zijn, anders dreigt een No Deal-variant alsnog. Hoe ziet het speelveld er komende weken uit?

1 Waar staan de onderhandelingen nu?

Bij het hervatten van de gesprekken hebben de Britse onderhandelaar David Frost en zijn EU-collega Michel Barnier een tienpuntenplan opgesteld dat als basis dient voor het verdere verloop. De onderhandelingen zijn geïntensiveerd en zullen vanaf nu „dagelijks en in het weekend” plaatsvinden. De onderhandelaars benoemen ook de (reeds bekende) struikelblokken. Visserij, toezicht op naleving van het handelsakkoord en het ‘gelijke speelveld’ (lees: het verstrekken van staatssteun) zijn de moeilijkste thema’s.

Daar voegen de twee kampen afspraken over de handel in energie (elektriciteit en gas) aan toe. Dat klinkt als behoorlijk wat om in korte tijd te behandelen. Toch is het document betrekkelijk optimistisch van aard. De onderhandelaars gaan ook al aan de slag met de formulering van juridische teksten, doorgaans de eindfase van verdragsonderhandelingen.

De intentie is om half november tot een onderhandelingsresultaat te komen, maar keihard is die deadline niet. Een akkoord ergens in december, kort voor het aflopen van de Brexit-overgangsfase op 1 januari, is denkbaar. Dit moet dan nog worden goedgekeurd door Europese regeringsleiders en het Europees parlement.

Als het handelsverdrag verder strekt dan de competentie van de Europese Commissie (als het over meer gaat dan bijvoorbeeld alleen handel), dan moeten mogelijk alle nationale en regionale parlementen van EU-lidstaten het eveneens goedkeuren. Die noot heeft de EU nog niet gekraakt. Wel kan een akkoord al provisorisch worden ingevoerd in afwachting van alle benodigde goedkeuring.

2 Is een deal dus zo goed als zeker?

Allerminst. Zelfs als de onderhandelaars tot een akkoord komen, blijft goedkeuring een politieke aangelegenheid. Boris Johnson heeft tijdens de onderhandelingen meermaals onvoorspelbare stappen gezet. Vanuit verschillende kampen wordt op de Britse premier ingepraat. Er zijn in Londen voorstanders van een No Deal. Zij denken dat een uitgekleed handelsakkoord, dat ook economische teruggang met zich meebrengt, schadelijk voor Johnson kan zijn – zeker als hij dit als overwinning probeert te verkopen. De uitslag van de Amerikaanse verkiezingen kan ook meespelen. Als Trump, een voorstander van de Brexit, wint, kan Johnson zich gesterkt voelen toch een No Deal aan te gaan.

Lees ook: ‘Trump of Biden: die uitslag is cruciaal voor Johnsons opstelling richting EU’

3 Hoeveel vertrouwen heeft Brussel er nog in?

Matig tot redelijk, afhankelijk van wie je spreekt. Bovenal zijn EU-diplomaten nu op hun hoede voor elk volgend verrassinkje waarmee de Britse kant kan komen. Maar dat er na een korte pauze nu intensief wordt onderhandeld, zien sommigen graag als een positief teken, hoewel niemand er echt op rekende dat de Britten maanden voor de deadline van eind december de deur al zouden dichtgooien.

Optimisme halen politici en diplomaten ook uit de vaststelling dat beide partijen op het overgrote deel van de inhoud al heel dicht bij elkaar zitten: als het gaat om afspraken over bijvoorbeeld politie en justitie, transport en onderzoeksprojecten. Maar zonder overeenstemming over staatssteun en het toezicht op de handelsdeal zijn die weinig waard. En juist op die cruciale punten, zegt men ook steeds, is de vooruitgang minimaal.

Zelfs al zou Brussel er geen heil meer in zien, dan is staken van de onderhandelingen nog geen optie. De EU-kant doet er alles aan om kalmte en onbewogenheid uit te stralen en niet de zwarte piet toegespeeld te krijgen. De vraag is hoe onbewogen iedereen de komende tijd blijft, als er pijnlijke concessies gedaan moeten worden en de coronacrisis de druk verhoogt.

4 Welke kant moet het meest gaan bewegen?

De afgelopen weken ging veel tijd op aan een heen-en-weerspel tussen Londen en Brussel over de vraag wie nu als eerste goede wil moest tonen. Dat EU-leiders in een gezamenlijke verklaring het VK opriepen „de noodzakelijke bewegingen” te maken, werd door de Britten gebruikt als bewijs voor de Europese starheid. Pas als Brussel het VK expliciet als ‘gelijke’ zou beschouwen, konden de onderhandelingen doorgaan.

Inmiddels hebben meerdere Europese leiders openlijk erkend dat beide zijden concessies zullen moeten doen en wordt er weer verder gepraat. Maar gelijkwaardig zijn de verhoudingen natuurlijk niet in onderhandelingen tussen het machtige handelsblok en de nieuw-ontwakende eilandstaat. Wil het VK vrije toegang tot de Europese interne markt, dan zal het zich toch in enige mate moeten vastleggen aan een raamwerk aan regels met een serieus toezichtsorgaan.

Op het gebied van visserij zijn de kaarten anders verdeeld: daar wachten vooral kuststaten als Frankrijk, België en Nederland pijnlijke concessies. Inmiddels erkent ook de EU-kant openlijk dat het behoud van de status quo na 1 januari onmogelijk is. Binnen de EU zal de discussie de komende tijd daarom ook gaan over in welke mate vissers gecompenseerd gaan worden voor het eventuele verlies van vangstmogelijkheden in Britse wateren.

Lees ook: Politieke trofee voor de Britten: een handelsdeal met Japan

5 Hoe verschilt een eventuele No Deal van de dreigende No Deal-Brexit van vorig jaar?

De onderhandelingen gingen vorig jaar over een fatsoenlijke scheiding, het ontwarren van vier decennia integratie en het maken van afspraken over hoe de gevoelige grens op het Ierse eiland onzichtbaar te houden. Een No Deal toen had tot chaos en instabiliteit in Noord-Ierland geleid. Op het eerste gezicht is dat nu anders.

Ondanks de moeizame gesprekken over een toekomstig handelsakkoord, praten de Britse minister Michael Gove en Eurocommissaris Maros Sefcovic ondertussen in betrekkelijke harmonie over de nadere uitwerking van de afspraken van vorig jaar over de Ierse grenskwestie. Toch schuilt er een gevaar in een No Deal nu. De hardliners bij de Conservatieven hebben altijd gezegd dat ze alleen bereid zijn de voorwaarden van het uittredingsakkoord te aanvaarden in ruil voor een gunstige handelsdeal met de EU. Als die er bij een No Deal niet komt, kunnen er stemmen opgaan om ook de afspraken van vorig jaar eenzijdig in de prullenbak te gooien. Dan is de chaos alsnog compleet.

Inmiddels is zeker dat de Brexit hoe dan ook ‘hard’ wordt. Met het vertrek uit de douane-unie en de interne markt wordt de verbondenheid tussen de EU en het VK minder innig dan voorstanders van een ‘zachte’ breuk voorstonden. Dat betekent dat er vanaf 1 januari hoe dan ook veel verandert, bijvoorbeeld controles op goederenvervoer aan de buitengrenzen van het VK.

6 Welke binnenlandse hordes zijn er voor Johnson?

Verwacht minder parlementair drama dan in het tijdperk van Theresa May. Boris Johnson heeft een meerderheid in het Lagerhuis van bijna tachtig zetels en een nieuw Europees-Brits handelsakkoord hoeft niet langs het Lagerhuis. Handelsakkoorden aangaan is voorbehouden aan de regering. Dat betekent echter niet dat Johnson vrij baan heeft. Als politiek leider moet hij rekening houden met alle stromingen binnen de Conservatieven. Als de premier bijvoorbeeld instemt met een handelsakkoord met een aanzienlijke rol voor het Europees Hof van Justitie, zal dat tot crisis leiden want dat ondermijnt het idee van een soeverein Verenigd Koninkrijk.

7 Hoe zit het met het omstreden wetsvoorstel waarmee Johnson onlangs dreigde de Brexit-afspraken te schenden, de UK Internal Market Bill?

Als er een handelsovereenkomst is, betekent dit dat er afspraken gemaakt zijn over het Britse staatssteunbeleid en de gevolgen voor de toegang tot de Europese markt als de regering die regels schendt. Die zouden het omstreden wetsvoorstel overbodig maken. Johnson kan het met een knip van zijn vingers afvoeren van de parlementaire agenda. De UK Internal Market Bill zal de geschiedenis ingaan als niets meer dan onderhandelingstactiek.

Ondertussen heeft de Europese Commissie wel de eerste stap gezet naar een juridische procedure tegen het Verenigd Koninkrijk. Maar omdat een eventuele uitspraak jaren op zich kan laten wachten, is dat nog vooral een formaliteit. Zeker is dat de presentatie van het wetsvoorstel het wankele vertrouwen tussen beide partijen geen goed heeft gedaan. Het sterkt Brussel nog eens extra in de wens afspraken over het toezicht op het akkoord keihard vast te leggen. „Een extra slot op de deur”, aldus een EU-diplomaat.

Lees ook: De concurrentiepositie van de Randstad loopt het meeste gevaar bij harde Brexit

8 Hoe zit het met de voorbereidingen in Nederland?

Volgens het Brexitloket van de Rijksoverheid, dat ondernemers helpt zich voor te bereiden op de nieuwe situatie, hebben de meeste grote bedrijven hun voorbereidingen wel op orde. De ‘impactscan’, die controleert of je voorbereid bent op de Brexit, is in totaal nu 113.000 keer bezocht. In september was dat 9.000 keer, een verdubbeling ten opzichte van augustus. Ook de belangstelling voor online seminars van het loket neemt „erg toe”. Ondernemers hebben vooral veel fiscale vragen, bijvoorbeeld over btw. Hoe werkt het? Wat mag er wel en niet?

„Tegen ondernemers die het heel ingewikkeld vinden, zeggen we: neem een ervaren transportdienst in de arm die je helpt met het papierwerk”, zegt de woordvoerder van het Brexit-loket. Sommige ondernemers richten hun activiteiten vanwege de Brexit niet meer op het VK. Maar er zijn ook ondernemers die juist nu de gok wagen. „Een dame die interactieve online games voor ouderen aanbiedt, probeert nu juist voet aan de grond in het VK te krijgen. Zij denkt dat concurrentie dat niet doet.”

Het loket helpt ook veel ondernemers met de aankomende douaneformaliteiten of de certificaten die straks nodig zijn voor het exporteren van planten of plantaardige producten. En er is veel voorlichting georganiseerd voor buitenlandse krachten bij transportbedrijven, in samenwerking met ambassades in Polen, Bulgarije en Roemenië.

De transportkoepel TLN denkt net als het Brexit-loket dat de meeste grote ondernemers zijn voorbereid op de veranderingen. Een woordvoerder schat dat „80 procent van de keten” de zaken op orden heeft, al blijft ook hier het advies aan de sector: zorg dat de papieren in orde zijn en dat bedrijven zijn aangemeld in de juiste systemen. „Anders mis je de boot.”