Niet een rode pil maar een rood potlood

Donald Trump is tegen pedofilie, zo meldde hij vorige week donderdag tijdens zijn Town Hall-bijeenkomst bij NBC. Nauwelijks een informatief statement, zou je denken, maar hij zei het in reactie op de vraag of hij QAnon afzweerde. QAnon is een beweging van complotdenkers, die onder meer de Democratische ‘elite’ in de VS en elders ervan beschuldigt een pedofielennetwerk te onderhouden en kinderbloed te drinken. Trump nam geen afstand van QAnon en onderschreef daarentegen hun ‘missie’.

Een dag later kwam een nieuwe podcast van QAnon-adept Lange Frans online. Het videokanaal van Lange Frans is deze week verwijderd van YouTube, maar in de Tweede Kamer was hij welkom: voor zijn meest recente editie interviewde hij Kamerlid Wybren van Haga (Groep Van Haga) in diens werkkamer over coronamaatregelen, staatspropaganda en dubbele agenda’s van machthebbers. Hoewel Lange Frans in een eerdere podcast met ‘graancirkelspecialist’ Janet Ossebaard had gefantaseerd over een aanslag op Mark Rutte (‘het hele torentje platleggen’), noemde Van Haga de podcast van Lange Frans ‘echt leuk’.

Lees ook: Wat bezielt de coronademonstranten die politici belagen?

Het complotdenken is niet langer een te verwaarlozen niche op het spectrum van anti-establishmentbewegingen. Volgens een peiling in mei van bureau Ipsos gelooft 5 procent van de Nederlanders in een complot achter het coronavirus, bijvoorbeeld dat Bill Gates erachter zit of dat het samenhangt met de uitrol van het 5G-netwerk. In een rapport dat de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid vorige week publiceerde, wordt gewezen op ‘gevoelens van onrechtvaardigheid, groot onbehagen of een andere werkelijkheidsbeleving’ die het coronavirus losmaakt, en op ‘een radicale onderstroom met soms extremistische gedragingen’. Het NCTV wijst naar sociale media, die ‘fungeren als een soort blaasbalg’. Volgens de Britse denktank ISD groeide het aantal QAnon-gerelateerde posts op Facebook tussen maart en juni van dit jaar met bijna 175 procent. Kamervoorzitter Arib schreef eveneens vorige week, naar aanleiding van demonstraties tegen de spoedwet, een brief aan de burgemeester van Den Haag met het verzoek de zeer felle actievoerders rond het Binnenhof te weren.

Kenmerkend aan complottheorieën, ook aan de waaier die de afgelopen maanden tractie kreeg – Bill Gates zou via vaccins een chip willen implanteren, Trump zou de enige zijn die het pedofielennetwerk van de Democraten kan oprollen, en, volgens de meest fantasierijken, reptielachtige buitenaardse wezens vermomd als mensen zouden de macht hebben – is de onverholen argwaan jegens de instituties. Het gaat niet zozeer om kritiek op overheid, wetenschap en media, maar om het ontmaskeren van hun malafide bedoelingen. Complotdenken is nihilistisch, een uiting van totale ontgoocheling – de dingen kunnen niet ten goede worden gekeerd, zolang de instituties overeind staan. Daarvoor moet eerst een groter deel van de bevolking bereid zijn tot het démasqué; en de complotdenkers fluisteren verbeten ‘word wakker!’.

Karl Popper noemde complotdenken een soort surrogaatreligie – het gaat niet om een paar losse overtuigingen, of een verzameling misverstanden die kunnen worden rechtgezet, het is een heel wereldbeeld, voor veel aanhangers bepalend voor hun identiteit. De vraag is hoe groepen met dergelijke divergerende wereldbeelden – een groep die ‘wakker is geworden’ tegenover een groep wier ogen nog niet zijn geopend, die nog niet de ‘rode pil’ heeft geslikt – met elkaar in gesprek kunnen. Valt er voor overheid, wetenschap, media nog een grein vertrouwen terug te winnen?

Als complotdenken inderdaad een soort religie is, dan zijn de meest fanatieken vermoedelijk immuun voor redelijke argumenten. Maar verontruste burgers die zich aangetrokken voelen tot dit soort pseudo-verklaringen, al te begrijpelijk in een chaotische wereld, moeten niet worden verketterd maar serieus worden aangesproken. Mark Rutte zei in zijn persconferentie van 13 oktober dat hij niet veel kon met de mensen die ontkennen dat er een virus is. Misschien moeten politici zoeken naar gemeenschappelijke grond waar het gesprek wél gevoerd kan worden. Praktische zorgen moeten worden aangekaart, ongeacht iemands wereldbeeld.

In Lange Frans’ podcast met Van Haga roept het Kamerlid coronacritici, naar hij vermoedt ten dele een groep die anders nooit stemt, op om vooral naar de stembus te gaan in maart. En Lange Frans ziet opeens ook het democratisch potentieel: ‘Een stukje ontwaken dat ook in dit land aan de gang is’, roept hij verrast – laat het ontwaken het rode potlood gelden, en niet die rode pil.