Niet alleen het virus maakt mensen onzeker

Bij een peiling van het Europees parlement kregen mensen deze zomer acht gevoelens voorgelegd: onzekerheid, boosheid, empathie, angst, hulpeloosheid, frustratie, vertrouwen en hoop. Opdracht: kies er drie die het best aansluiten bij je gemoedstoestand.

Onzekerheid eindigde bovenaan: 45 procent. Daarna volgden hoop (41 procent), vertrouwen (24 procent) en frustratie (23 procent). Dit was in juni, na de eerste coronagolf. In april scoorde onzekerheid nog hoger: 50 procent. Daarna kwamen hoop (41 procent), hulpeloosheid (29 procent) en frustratie (27 procent).

Hoe de stand nu is, weten we niet: de laatste peiling ging over andere zaken. Maar de tweede coronagolf is gearriveerd, mensen moeten weer binnen blijven, bedrijven sluiten. Het ligt voor de hand dat de onzekerheid eerder toe- dan afneemt en dat negatieve emoties sterker worden.

Maar dit komt niet alleen door het virus. Dat concludeert ook Albena Azmanova in haar academische, intrigerende boek Capitalism on Edge. Anders dan de titel doet vermoeden, bepleit Azmanova – die politieke en sociale wetenschappen doceert aan de Brusselse dependance van de universiteit van Kent – niet het eind van het kapitalisme, integendeel. Ze laat juist zien dat er geen alternatief is voor het kapitalisme. Al sinds de jaren tachtig zijn links en rechts het daarover eens. Veel mensen die nu de straat opgaan, willen niet van het kapitalisme af. Onder de Franse gele hesjes zaten veel kleine ondernemers. De meeste corona-rebellen die nu tegen overheidsrestricties protesteren, zijn evenmin Che Guevaras. Azmanova schrijft dat we onze problemen daarom bínnen het bestaande systeem moeten zien op te lossen. Zij kenschetst dit als ‘precarity capitalism’. Niet alleen minder bedeelden worden daarin steeds onzekerder, ook beter gesitueerden. Uit peilingen blijkt dat zelfs miljonairs meer gestresst raken en vrezen dat ze morgen alles kwijtraken.

Niet alleen de verliezers zijn dus ongelukkig, maar de winnaars ook. De huidige maatschappij is extreem competitief. In een razendsnel veranderende wereld houden alleen diegenen die meeveranderen en hyper-flexibel zijn de kop boven water. Aan de onderkant is een moordende competitie gaande om decent werk, huisvesting en zorg. Betere herdistributie is geboden, evenals méér geld voor openbare diensten. Maar daarmee komen we er niet. Want de beter bedeelden hebben het ook moeilijk. Vroeger spreidde de gegoede klasse het bedje van de volgende generatie. Nu vechten ook de rich kids zich kapot om een stageplaats te krijgen of een master te doen. Alles draait om scores. Vroeger kreeg je ook met zesjes een goede baan. Nu niet: wie niet excelleert, valt af.

In 2016 won Donald Trump stemmen in regio’s waar het universiteitsbezoek de voorgaande tien jaar sterk was gestegen: deze kiezers hadden hun bul, maar kwamen niet hoger op de maatschappelijke ladder – wat ze ook deden. Dat maakte hen bitter. Ook in Europa zitten overal doctorandussen achter de kassa.

Mensen die onzeker zijn, zoeken protectie. Dit verklaart mede het aanhoudende succes van Europese conservatieve partijen, ook tijdens de pandemie: iedereen wil houden wat hij heeft. Het verklaart ook waarom veel populisten de afgelopen maanden zijn gekelderd in de peilingen. In een debat met Azmanova in Wenen zei de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev: „Populisten bieden geen bescherming, alleen expressie.”

Het probleem is dat iedereen op een andere manier onzeker is. Alles is geïndividualiseerd, ook onzekerheid. Kiezers concurreren steeds harder om aandacht van bestuurders en politici, en om de karige middelen van de staat.

‘Uit de globalisering stappen’ is geen oplossing: de rest van de wereld wil ermee door. Wat wel kan, is de sociale impact ervan verkleinen en meer investeren in sociale dienstverlening en vangnetten, in wetenschap en onderwijs. Om iedereen betere kansen te geven in de ratrace – en tegelijkertijd de zwakkeren te beschermen.