Corona vergroot de Brexitpijn van de Britten

Op 31 januari, tien voor elf ’s avonds, tel ik met een paar duizend brexiteers op Parliament Square af tot het moment dat de maatschappij diep heeft verdeeld, dat tot ruzie heeft geleid tussen echtparen en boezemvrienden, en waar de fanatiekelingen op dit plein vurig naar uitkijken. Ik ruik de drankwasem van de man achter mij. Dat was toen, begin 2020, nog heel gewoon.

De wind jaagt een regenbui over het plein. De druppels fonkelen in het schijnsel van de lichtmasten.

Ik zie aan de andere kant van de mensenmassa dat de lichten in het Paleis van Westminster gedoofd zijn. Op deze avond valt er niets meer te besluiten. Er is geen spannende Lagerhuisstemming die de sfeer kan doen kantelen. Vanavond moet de tijd doen wat tijd altijd doet: voortschrijden.

Naast mij staan vijf jongens. Ze kunnen niet wachten tot het zover is. Ze dragen groene ruitjesoverhemden en tweedjasjes. Op een groot scherm aan de kop van het plein wordt een tien jaar oude video vertoond van oer-euroscepticus Nigel Farage die in het Europees Parlement uithaalt naar Herman Van Rompuy, van 2010 tot 2014 de president van de Europese Raad.

De jongens kennen de tirade van hun grote held woord voor woord uit hun hoofd. Bij de hoogtepunten („U hebt het charisma van een natte theedoek”) stuiteren de jongens op en neer en tegen elkaar. Moshing op een toespraak over Europese politiek: ik wist niet dat het kon. Snoeihard laten de brexiteers de Zweedse band Europe schallen: „It’s the final countdown.”

Ik maak aantekeningen. Het is schriftje nummer 23 sinds ik in september 2016 begon als correspondent in het Verenigd Koninkrijk. Ik reisde van Shetland in het noorden tot Cornwall in het zuiden, van Belleek in het uiterste westen van Noord-Ierland tot het Nederlandse landschap van vlakke akkers en windmolens van East-Anglia.

Onderweg vulde ik dus 23 boekjes met verbazing, woedende Remainers, gepassioneerde brexiteers, scherpe politici, openlijke populisten en twijfelende burgers.

De stem van het Britse volk was leidend in mijn reizen. Op 23 juni 2016 koos een krappe meerderheid van 17,4 miljoen Britten voor de Brexit, voor een cesuur met de afgelopen vier decennia.

Dat Britse kiezers voor fundamentele verandering kozen, is niet nieuw. Ze deden het twee keer eerder. In 1945 bedankten ze Winston Churchill als hun oorlogsheld, maar stemden massaal op Clement Attlee die met zijn Labour-partij een egalitaire en welvarende verzorgingsstaat beloofde. Een Nieuw Jeruzalem noemde Attlee dat. En in 1979 verkozen de Britten na een decennium van economische malaise Margaret Thatcher. Haar liberaliseringen en privatiseringen veranderden de aard van de Britse maatschappij fundamenteel.

Ik denk aan Attlee en Thatcher terwijl de uitzinnige brexiteers feest vieren op Parliament Square. Politiek maakt uit. Omwentelingen hebben gevolgen.

Gestolde verdeeldheid

Die avond had ik niet kunnen bevroeden hoe snel zou blijken hoe hoog de prijs voor de Brexit-stem was. Terwijl het Verenigd Koninkrijk formeel uit de EU trad, verspreidde het coronavirus zich over de wereld.

De politicus Boris Johnson kon niet uit de voeten met de pandemie. Hij is goed in slogans, beloftes, ideologische debatten winnen, in grappen maken en politiek onvoorspelbare keuzes maken. Zo won hij afgetekend de cruciale Lagerhuisverkiezingen van december 2019. Hij beloofde Britten: Get Brexit done!

De lente van 2020 had zijn zegetocht moeten worden, het moment waarop de zon doorbrak en Britten merkten dat ze niets te vrezen hadden van de Brexit. Johnson was erop gebrand te laten zien dat hij de Conservatieve premier was die het Europese monster had verslagen dat voorgangers Thatcher, John Major, David Cameron en Theresa May had opgepeuzeld.

De Britten gingen te laat in lockdown. Nergens waren de relatieve en absolute oversterfte en de economische schade in Euroropa tijdens de eerste golf zo groot als in het Verenigd Koninkrijk. De regering-Johnson veranderde te vaak van koers en zocht het conflict met belangrijke collega-bestuurders als de Schotse premier Sturgeon en de Franse president Macron. Covid-19 was volgens Johnson een grote gelijkmaker, maar zijn beleid wakkerde juist verdeeldheid aan.

Corona was geen breuk met de Brexit-periode, maar liet duidelijker dan wat ook zien wat er gebeurt in een gepolariseerde maatschappij die wordt geleid door een regering met een dogmatisch doel als enig bestaansrecht. Waar ik ook kwam op mijn reizen, overal trof ik gestolde verdeeldheid aan.

In haar kantoor in het Schotse parlement sprak ik Nicola Sturgeon, de Schotse premier die niets liever wil dan het koninkrijk opdelen. Een onafhankelijk Schotland is de beste manier om de Brexit-ellende te boven te komen. In bruine kroegen in Wales ontmoette ik Welshe nationalisten. Ook zij willen op eigen benen staan, maar weten dat hun afscheidingsbeweging pas echt vaart kan krijgen als Schotland eerst bewijst dat onafhankelijkheid realistisch is.

En in de kronkelige straten van de Creggan in de Noord-Ierse stad Derry/Londonderry, waar zelfs de naam voor tweespalt zorgt, zag ik hoe een kleine groep radicalen de Brexit-verdeeldheid aangreep om geweld te rechtvaardigen. Ik stond bij een lantaarnpaal met verlepte bloemen, de plek waar in 2019 de talentvolle journalist Lyra McKee werd doodgeschoten door een lid van de New IRA.

Rondom het Britse parlement sprak ik geregeld politici, zowel van Labour als de Conservatieven. Zij zagen ook dat de slepende impasse over de uittreding schade aanrichtte, maar een uitweg konden ze niet vinden. Britse kiezers hadden voor de Brexit gestemd en dat resultaat eerbiedigen was heilig, maar over wat voor vorm van uittreden en hoe de economische schade beperkt kon blijven was geen overeenstemming.

Terwijl politici ruzieden, merkte ik in de verlopen badplaatsen en voormalige industriesteden van Noord-Engeland hoe het politieke stelsel faalde. Kiezers snakten naar aandacht, naar volksvertegenwoordigers die om hen gaven, maar men voelde zich in de steek gelaten.

Verloedering en chagrijn

Ik sprak zestigers in Morecambe die geen enkel vertrouwen meer hebben in het politieke systeem. Ze stemmen overwegend op de Conservatieven want die verhogen tenminste de belastingen niet. Ik ontmoette in Blackburn tieners en twintigers van Bengaalse en Pakistaanse afkomst die foeterden dat politici nooit de thema’s serieus namen waar zij zich om bekommerden, zoals de moeizame positie van Britse jongeren in een conservatieve migrantengemeenschap.

Het treurige is dat de plekken waar de verloedering en het chagrijn het grootst zijn, tegelijkertijd herinneren aan tijden van rijkdom. Morecambe was ooit een levendige badplaats, Blackburn het centrum van de Britse textielindustrie. In de Victoriaanse tijd waren dit plekken van vooruitgang. Nu zijn het afbraaksteden waar bewoners te zwaar, te ziek en te slecht opgeleid zijn. Sociale mobiliteit stokt in het Verenigd Koninkrijk. De gelauwerde nationale gezondheidsdienst is structureel overbelast, waardoor alleen al een reguliere griepgolf de uitgewoonde ziekenhuizen aan het wankelen brengt.

Brexiteers zien uittreden als de enige mogelijkheid om weer controle te krijgen over migratie, visserij, landbouw en andere gebieden waar de Britse eilandmentaliteit zich het beste kan laten gelden. Deze volksvertegenwoordigers snakken naar soevereiniteit, maar hebben niet aangetoond deze verantwoordelijkheid te kunnen dragen. Terwijl ze afgeleid werden door de Brexit, verliep de invoering van universal credit, de grootste hervorming van het uitkeringsstelsel in decennia, dramatisch. Armoede nam toe, meer Britten werden van de Voedselbank afhankelijk. Ook dat is de prijs van de Brexit.

Snoeiharde Brexit

De komende weken moet duidelijk worden of de EU en de Britten tot een nieuw handelsakkoord komen. De mondiale aandacht is verschoven van de Brexit naar corona en de Amerikaanse verkiezingen, toch is dit een cruciaal moment. Met een deal kunnen bedrijven blijven handelen.

Tegelijk kan zelfs een handelsakkoord te elfder ure niet veranderen dat een snoeiharde Brexit de uitgangspositie zal zijn van de Britse politiek de komende jaren. Voor zowel de Conservatieven als Labour geldt dat het vraagstuk-Europa de partij zo diep verdeelde dat breuken onvermijdelijk leken. Geen partijleider zal zichzelf kastijden door op korte termijn weer te beginnen over wat de Britse positie ten opzichte van de EU is.

De Britten komen terecht buiten de Europese interne markt en de Europese douane-unie en enige verandering is pas mogelijk als de generatie politici die de Brexit vorm hebben gegeven geen deel meer neemt aan de volksvertegenwoordiging.

Lees ook: Het coronavirus verdeelde Britse scholieren in (kans)arm en (kans)rijk

De Britten zullen alleen staan. In de kranten die zo campagne voerden voor de Brexit, zullen de vergelijkingen met het darkest hour in 1940 veelvuldig zijn. De Britse regering zal gebrand zijn een prominente rol op het wereldtoneel te spelen. Als voorproefje: terwijl de EU weifelde, wekte premier Johnson de woede van China door miljoenen Hongkongers het staatsburgerschap aan te bieden nadat Beijing de autonomie van de stad had ingeperkt. En de Britten plaatsten de Wit-Russische dictator Loekasjenko eind september op de sanctielijst en handelde zo wederom sneller dan de verdeelde EU. Terwijl de Britse regering tevens gespitst is op Russische ondermijning (inmenging verkiezingen, activiteiten inlichtingendiensten) staat het paradoxaal genoeg toe dat oligarchen in Londen hun miljarden laten rollen.

Dat zijn echter speldenprikjes. Voor een structurele aanpak van een expansief China en een assertief Rusland, in een tijd waarin Amerikaanse steun niet vanzelfsprekend is, zullen de Britten toch moeten samenwerken, zeker ook met de Europese Unie.

Het is verleidelijk voor de EU om de Britten, als ex-lid, op afstand te houden: laat ze maar spartelen. De Britse economische pijn en marginalisering dienen dan als schrikbeeld van wat individuele Europese landen te wachten staat als ze het principe van integratie afwijzen. Tegelijkertijd zullen Europese leiders moeten beseffen dat de EU een veranderend organisme is.

Uiteindelijk is het in het Europese belang om bondgenootschappen te smeden met buitenstaanders met grofweg dezelfde staatsinrichting, maatschappelijke waarden en economische basis. Het Verenigd Koninkrijk voldoet aan die kenmerken. De Brexit deed pijn. Er is opluchting dat de tegenstribbelende Britten geen blokkades meer opwerpen in Brussel. En tegelijkertijd weet iedereen die de afgelopen jaren aan de onderhandelingstafel zat, die in het Lagerhuis strapatsen uithaalde, die pleitte voor leave of remain: het is nooit af. Of zoals Vera Lynn al in 1939 zong: „We will meet again, don’t know where, don’t know when.”