Voorstelling over #metoo in het theater: ‘Hij fluisterde in mijn oor: Jij wilt dit toch ook?’

Op vijftienjarige leeftijd schreef Bram Jansen (1988) zich in bij een castingbureau: hij wilde acteur worden. Hij herinnert zich hoe een medewerker hem vervolgens opbelde en terloops vroeg of hij misschien ook naakt op televisie wilde verschijnen. „Ik was vijftien. Wat moet je met zo’n vraag als jonge jongen met ambities? Ik vroeg me gelijk af: stel dat ik hier nee op zeg, is dat dan meteen het einde van alles?”

Wat misschien klinkt als een onschuldig voorval, is volgens hem exemplarisch voor de normalisering van verstoorde machtsverhoudingen in de wereld van theater, film en televisie. Jansen – inmiddels werkzaam als theaterregisseur – besloot er samen met acteur Jord Knotter (1989) een voorstelling over te maken. Casting ‘The Pass’ is gebaseerd op hun eigen ervaringen en die van mensen uit hun omgeving.

In de voorstelling krijgt een jonge acteur (Knotter) een droomkans: de rol van topvoetballer in het theaterstuk The Pass. Hij wordt door een bekende castingdirector (gespeeld door Gerardjan Rijnders, oudgediende in de theaterwereld) geraffineerd gemanipuleerd en verleid tot seksuele handelingen. Tijdens een auditie krijgt hij te maken met allerlei vormen van systematische machtsspelletjes en onderdrukking.

Op school leerde ik dat je als acteur niet alles constant moet bevragen: ‘Kom op, je bent acteur, dan moet je toch vrij zijn?’

Jord Knotter, acteur

Met Casting ‘The Pass’ hopen Jansen en Knotter meer openheid te creëren over structureel machtsmisbruik in de sector. Want ondanks alle media-aandacht sinds de #MeToo-beweging, is er de laatste jaren per saldo nauwelijks iets verbeterd als het gaat om de kwetsbare positie van jonge acteurs en actrices, stelt Jansen. De recente ontwikkelingen rondom Toneelgroep Oostpool – artistiek directeur Marcus Azzini werd dit voorjaar beschuldigd van intimidatie en machtsmisbruik en heeft zijn taken tot nader order neergelegd; op dit moment loopt er een onderzoek [zie inzet] – hebben daar niets aan veranderd, zegt Jansen, die in het verleden ook met Azzini heeft samengewerkt. Over de vermeende misstanden bij Oostpool en zijn ervaringen met Azzini wil hij verder niets kwijt. Deze voorstelling is geen afrekening, benadrukt hij. „Het gaat niet over dit specifieke geval, het gaat ons om het mechanisme.”

Lees ook: Waarom Marcus Azzini alsnog terugtreedt als leider van Oostpool

Jij wilt dit toch ook?

Niet alleen willen ze de omvang van het probleem in kaart brengen, ze willen vooral de routine achter de misstanden blootleggen. Want, leggen ze uit, nog te vaak worden de acties van daders gebagatelliseerd of goedgepraat, en stuiten slachtoffers op onbegrip. Knotter: „Die krijgen naderhand vaak iets te horen in de trant van: ‘je was er toch zelf bij?’ Als je dat maar vaak genoeg hoort, ga je dat zelf ook geloven.”

Toen Jord Knotter net aan de Toneelacademie in Maastricht studeerde, ondervond hij zelf hoe het in zijn werk gaat toen een producent hem thuis uitnodigde voor het bespreken van een mogelijke opdracht. „Ik had hem, half serieus en half voor de grap, nog gewaarschuwd: als je iets probeert... Maar bij het weggaan wilde hij zich niet losmaken uit de omhelzing en fluisterde hij in m’n oor: ‘Jij wilt dit toch ook?’ Ik heb me losgerukt en ben ervandoor gegaan.”

Dit soort situaties gaan vrijwel altijd via dezelfde methodiek, ontdekten ze naarmate ze meer verhalen van collega’s hoorden. Knotter: „De daders zijn mensen met macht, die weten dat jij ambitie hebt en daar spelen ze handig op in. Ze isoleren je. Ze nodigen je onder valse voorwendselen – bijvoorbeeld met de kans op een acteerklus in het vooruitzicht – bij zich thuis uit. Dan moet er aan materiaal gewerkt worden, en blijkt die scène ineens iets seksueels in zich te hebben. Voor je het zelf in de gaten hebt krijgt zo iemand je dan, met je toestemming nota bene, uit de kleren.”

Je wordt voortdurend gemanipuleerd om je grens een beetje te verleggen

Bram Jansen, regisseur

Het is een heel geraffineerd proces, vult Jansen aan. „Je wordt voortdurend gemanipuleerd om je grens een beetje te verleggen. Maar omdat het de hele tijd van die kleine stapjes zijn, lijkt het steeds net niet de moeite om er heisa van te maken.” Knotter: „Het is een onmogelijke dans die je met mensen in dat soort posities moet dansen. Je wilt er niet in meegaan, maar je kan zo iemand ook moeilijk afwijzen.”

Nieuwe moraal

Behalve het machtsmisbruik zelf, werd de normalisering ervan een belangrijk thema in de voorstelling. Jansen: „Het personage in de voorstelling gaat het allemaal normaal vinden. Zolang je denkt dat het er nu eenmaal bij hoort, heb je echt een #MeToo-beweging nodig om tot inkeer te komen.”

Toneelscholen zouden daar volgens Knotter al veel alerter op moeten zijn. „Op school leerde ik dat je als acteur juist niet alles constant moet bevragen, maar je meer aan dingen moet overgeven. ‘Kom op, je bent acteur, dan moet je toch vrij zijn?’ Ik heb zelf ook heel lang best wel lacherig gedaan over de dingen die me zijn overkomen. Ik ben absoluut niet getraumatiseerd, maar achteraf denk ik wel: als mijn ouders dit destijds hadden geweten... Je wordt op zo’n opleiding klaargestoomd als acteur, maar ook een beetje verkloot.”

Ze merken dat het maken van een voorstelling over ongezonde machtsverhoudingen en #MeToo niet bij iedereen in goede aarde valt. Vooral van veel acteurs en regisseurs van de generatie boven hen konden ze scepsis rekenen. Knotter: „Een aantal van hen heeft laten weten naar aanleiding van onze plannen ‘in shock’ te zijn. Tegen hen zeg ik: kom vooral kijken. En laten we daarna met elkaar in gesprek gaan.”

Of hij bang is dat hij door dit project toekomstig werk mis gaat lopen? Knotter: „Ik realiseer me wel dat het mogelijk consequenties heeft.” Maar dat weegt niet op tegen zijn missie, benadrukt hij. „Hopelijk dragen we door deze verhalen te vertellen bij aan een nieuwe moraal.” Jansen: „Alleen door er openlijk over te praten kun je verandering teweegbrengen.”

Correctie 15 oktober 2020: De inleiding bij dit artikel wekte ten onrechte de indruk dat de twee makers zelf betrokken zijn geweest bij seksueel misbruik. Deze inleiding is aangepast.

Ook waren in een eerdere versie van dit artikel in de fotobijschriften Bram Jansen en Jord Knotter verwisseld.