Met vertrek Dijkhoff heeft de VVD simpelweg geen andere kandidaat-leider dan Rutte

Dat Klaas Dijkhoff wist dat zijn VVD-fractievoorzitterschap in de Tweede Kamer eindig zou zijn, heeft hij bijna twee jaar voor zich gehouden. Toch werd het vermoeden in de coalitie al wel eens geuit. Tegen het einde van vorig jaar viel het daar op dat Dijkhoff er minder energiek bijliep dan voorheen, al kon dat ook aan de omstandigheden hebben gelegen: hij was net vader van zijn tweede dochter geworden en tobde met de afwikkeling van een wachtgeldaffaire. Toch waren veel fractiegenoten verbaasd, toen ze op vrijdagavond kwart over negen via Zoom hoorden dat Dijkhoff na deze regeerperiode uit de politiek stapt. Sommigen van hen hadden helemaal niet de indruk dat Dijkhoff vond dat zijn tijd erop zat.

Diezelfde avond kondigde Dijkhoff via een interview met NRC zijn vertrek uit Den Haag aan. Hij zei: „Mijn ambities in het leven zijn niet alleen op mijn werk gericht. Ik wil ook niet afbranden of uitdoven hier.”

Hardop nadenken

Dijkhoff liet ook merken dat hij aan is gelopen tegen de grenzen van zijn baan. Hardop nadenken, de koers van de partij verleggen – dat waren de taken die hij voor zichzelf zag. Maar dat is niet eenvoudig als het óók je baan is om het derde kabinet-Rutte in stabiel vaarwater te houden.

Lees ook het interview waarin Klaas Dijkhoff zijn vertrek aankondigt

Voor de VVD is de situatie op één avond dramatisch veranderd. Premier Mark Rutte zal vrijwel zeker op korte termijn zijn kandidaat-lijsttrekkerschap aankondigen. De enige partijgenoot die klaarstond om hem op te volgen, stopt en steunt Ruttes kandidatuur voluit.

Er is nu dus simpelweg geen andere kandidaat-leider. In de schaduw van Rutte, partijleider sinds 2006, komt maar bar weinig tot bloei. Eerdere mogelijke opvolgers verdwenen bovendien allemaal vroegtijdig: Halbe Zijlstra, Jeanine Hennis, of Edith Schippers. Alle loyale medewerkers van Rutte hebben één ding gemeen: als er iets misgaat, blijft Rutte, en zijn zij zo vertrokken.

Machtspartij VVD

In de tien jaar dat Rutte premier is, is de VVD de laatste echte machtspartij van Nederland geworden. Dat leidt per definitie tot interne windstilte. Klaas Dijkhoff zag dat gevaar, en probeerde in Rutte III een autonoom en vernieuwend geluid te vertolken. Hij schreef vorig jaar een discussiestuk, Liberalisme dat werkt voor mensen, waarmee hij probeerde meer een volkspartij van de VVD te maken. Hij zwengelde in diezelfde periode het debat in de coalitie aan, opnieuw met een discussiestuk. Daarin betoogde hij dat het kabinet de middeninkomens niet uit het oog moest verliezen, om het vertrouwen in politiek te herstellen.

Lees ook Tom-Jan Meeus over het discussiestuk van Klaas Dijkhoff: Het interne stuk waarmee Rutte III toewerkt naar een ververste agenda

De geschiedenis leert dat het vaak slecht afloopt met kroonprinsen die een premier moeten opvolgen. Elco Brinkman (CDA) zette zich in 1994 zo af tegen premier Ruud Lubbers dat het zijn val werd. Ad Melkert (PvdA) slaagde er niet in een eigen verhaal te vertellen tijdens het premierschap van Wim Kok, en verloor de verkiezingen van 2002 dramatisch. Jan Peter Balkenende, premier tussen 2002 en 2010, had juist helemaal geen opvolger klaarstaan. Zijn vertrek stortte het CDA in chaos.

Zijn vernieuwsingdrift leverde Dijkhoff twee dingen op: in de partij ging het gesprek meer over de middenklasse, een grotere rol van de overheid en de schaduwzijden van het kapitalisme. Het bracht hem ook in het middelpunt van de aandacht. In het voorjaar van vorig jaar sprak NRC steekproefgewijs 169 VVD-politici over de toekomst van hun partij. Daar kwam uit dat veel VVD’ers een beetje uitgekeken raakten op Rutte. In Dijkhoff zag een groot deel van de ondervraagden een geschikte opvolger. „Gevat, relaxed, jong en slim”, vatte NRC het imago van Dijkhoff toen samen.

Aan kroonprinsen of kroonprinsessen hebben partijen meestal geen behoefte. Die doen vaak meer kwaad dan goed. Maar wat regeringspartijen wel nodig hebben, zijn vernieuwers. Met Dijkhoff vertrekt de enige echte vernieuwer van de VVD. Dat is, met Rutte IV in aantocht, een lastig vooruitzicht. De VVD staat in alle peilingen ver voor op de concurrentie. Maar juist die populariteit, zei Dijkhoff dit weekend zelf, stond in het verleden vernieuwing vaak genoeg in de weg. Want waarom zou je alles anders willen doen als het goed gaat? Dat scenario dreigt nu opnieuw te ontstaan.

Lees hier het NRC-onderzoek uit 2019 naar de stemming in de VVD