Shinzo Abe: een man van grote ambities, maar geen afmaker

Eén mijlpaal heeft Shinzo Abe maar mooi gehaald: sinds afgelopen maandag was hij de langstzittende premier uit de Japanse geschiedenis. Politieke stabiliteit is dan ook een van de belangrijkste verdiensten die hij Japan sinds 2012 gebracht heeft.

Terugkijkend op acht jaar Abe vallen verder vooral de halfvoldragen hervormingen op: Abenomics, de transitie van de nationale defensie en het energievraagstuk na de kernramp in Fukushima.

Vrijdag maakte Abe (65) bekend te zullen terugtreden als voorzitter van de Liberaal Democratische Partij, en daarmee als premier. Gezondheidsklachten maken het onmogelijk om zijn termijn, die tot volgend jaar september loopt, af te maken. Abe lijdt sinds zijn tienerjaren aan darmontstekingen. Vrijdag vertelde hij dat de klachten sinds deze zomer verhevigd zijn. Hij vreest dat hij daardoor niet goed meer kan functioneren.

Abe verontschuldigde zich „vanuit de grond van mijn hart” tegenover de bevolking en zei met tranen in zijn ogen dat hij zal aanblijven tot er een opvolger is. De strijd binnen zijn partij begon vrijdag meteen. Bij een eerder premierschap in 2006 en 2007 moest Abe om dezelfde reden voortijdig stoppen.

Toen hij in december 2012 voor de tweede keer aantrad, had Japan in zes jaar tijd zes premiers versleten. De verwachting was dat hij een sterk conservatief-nationalistische koers zou inzetten, waarbij de toch al moeizame relaties met China en Zuid-Korea het zouden moeten ontgelden.

Een jaar later bracht de premier inderdaad een bezoek aan het Yasukuni-heiligdom, dat zeer omstreden is omdat er ook hoge militairen worden geëerd die worden beschuldigd van oorlogsmisdaden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Abenomics

Maar het tijdperk-Abe wordt vooral gekenmerkt door het slechts half geslaagde project Abenomics. Dat moest de economie revitaliseren nadat in de jaren negentig de stagnatie had ingezet en China in 2011 Japans plaats had ingenomen als tweede economie van de wereld.

Abenomics was ambitieus en experimenteel, waardoor de hele geïndustrialiseerde wereld de operatie met belangstelling volgde. In de kern kwam de aanpak neer op een poging de vergrijzing te verslaan met monetaire overmacht. En vergrijzing, daar kampen de meeste rijke landen mee.

Lees ook: Abe wil van Japan een ‘normaal land’ maken, mét vliegdekschepen

Abenomics bestond uit drie onderdelen: het bijdrukken van duizenden miljarden yens, grote overheidsinvesteringen die moesten worden terugverdiend met economische groei en btw-verhogingen, en structurele hervormingen.

Door het bijdrukken van geld moest Japan zich de dreigende deflatie van het lijf houden, wat eraan zou bijdragen dat consumenten weer geld zouden uitgeven. Hoewel de monetaire stimulering goed was voor de export en de beurzen, werd het doel van een gezond geachte 2 procent inflatie niet gehaald en was ook de economische groei niet indrukwekkend.

Te weinig hervormingen

Abe heeft te veel verwacht van de geldpers en te weinig echte hervormingen doorgevoerd, met name op de arbeidsmarkt. Wie in Japan een baan bemachtigt, zit vaak nog altijd voor de rest van zijn loopbaan goed. Voor arbeidsmigranten is nog steeds nauwelijks plaats en de arbeidsdeelname van vrouwen is weliswaar gestegen, maar zij dringen nog nauwelijks door tot de hogere functies.

Een andere grote ambitie, het veranderen van de pacifistische grondwet die de Amerikanen in 1947 opstelden, is eveneens gestrand. Abe wilde de wet zodanig wijzigen dat de Japanse zelfverdedigingsmacht expliciet erkend wordt. Een reden was het groeiende raketarsenaal van Noord-Korea; Abe wilde niet dat een eventueel militair optreden tegen Kim Jong-un ongrondwettig zou zijn.

Hij bracht echter geen wetsvoorstel in stemming, omdat het onderwerp te veel weerstand oproept bij de bevolking. Wel nam zijn regering een wet aan waardoor Japan mag meedoen met militaire missies in het buitenland, bij wijze van collectieve zelfverdediging. Ook versterkte de premier de krijgsmacht met nieuwe wapens, waaronder de grootste vloot aan F35-jachtvliegtuigen buiten de Verenigde Staten.

Abe erfde de nasleep van de kernramp in Fukushima in 2011 en moest een nieuwe energiestrategie bepalen, nu alle kerncentrales waren stilgelegd. Japan koos voor een zuinige invulling van de klimaatdoelstellingen van Parijs, waardoor een derde van de elektriciteitscentrales in het land op sterk vervuilende steenkool draait.

Dik met Trump

Toen Donald Trump in 2016 de presidentsverkiezingen won, was Shinzo Abe de eerste buitenlandse leider die hem bezocht, nog voordat hij zijn intrek in het Witte Huis had genomen. In de jaren erna is Abe er wonderwel in geslaagd om Trump voor zich in te nemen, waarschijnlijk niet in de laatste plaats door de partijtjes golf die ze samen speelden. Abe had er geen moeite mee om hun vriendschap grijnzend en met golfpetjes op in selfies vast te leggen en te publiceren.

Klem tussen de VS en nieuwe wereldmacht China vond Abe een rol op het internationale toneel in het verdedigen van de ‘multilaterale, op regels gebouwde’ wereldorde. Terwijl de sfeer aan weerszijden van de Grote Oceaan steeds vijandiger werd, bleef de Japanse premier oproepen tot het respecteren van internationale regels en verdragen en haalde hij de banden met gelijkgestemde Europese leiders aan.

„Het is onverteerbaar om te moeten stoppen zonder mijn doelen te hebben bereikt”, zei Abe vrijdag. De Olympische Spelen in Tokio hadden deze zomer het hoogtepunt van zijn premierschap moeten worden, maar Covid-19 verpestte het feest. In plaats daarvan neemt Abe afscheid op een moment dat Japan de grootste economische krimp sinds het begin van de statistieken meemaakt.