Een liga van democratieën is een goed idee

Waarom naar een niet-democratisch gekozen leider luisteren? President Loekasjenko van Wit-Rusland komt steeds verder in het nauw. Waar de Wit-Russen zich eerst al niet lieten tegenhouden door de harde hand, maakte ook bellen met de Russische president Vladimir Poetin vooralsnog onvoldoende indruk. De enorme protesten houden aan.

Het post-Sovjet-Wit-Rusland is een volbloed autoritaire staat in Europa. Loekasjenko is sinds 1994 aan de macht. In het laatste Freedom in the World-rapport scoort het land amper beter dan Iran. En in de Rule of Law-index staat het land wereldwijd op de 118de plaats als het gaat om „beperkingen aan overheidsmacht”.

Terug naar die vraag: waarom zou je eigenlijk naar ze luisteren? Of preciezer: waarom zou je Loekasjenko de afgelopen decennia überhaupt serieus hebben genomen als vertegenwoordiger van zijn burgers? In 1992, op misschien wel het hoogtepunt van het post-Koude Oorlog- optimisme, publiceerde volkenrechtjurist Thomas Franck een inmiddels klassiek geworden artikel: The Emerging Right to Democratic Governance. Daarin lanceerde hij de stelling dat in het internationaal recht de contouren zichtbaar werden van een „recht op democratisch bestuur”. Die stelling is explosief: een regering kan alleen nog aanspraak maken op erkenning door de internationale gemeenschap als het minimale democratische papieren kan overleggen. Voor Franck is het een logisch uitvloeisel van onder meer het recht op zelfbeschikking. De Wit-Russen zelf moet je serieus nemen, hun valse vertegenwoordigers niet. Het stuk is zo rijk dat ik er in mijn mastervak over de theorie van het internationaal recht een volledig college aan wijd.

Dat college omvat ook de commentaren die Franck daarna heeft gekregen. Althans een deel, want het zijn er veel. Het internationaal recht heeft zich bepaald niet in de richting ontwikkeld die Franck voorzag. Alleen nog democratisch gelegitimeerde regeringen serieus nemen is immers geen heel werkbaar uitgangspunt voor internationale betrekkingen in een wereld vol autocraten.

Loekasjenko was dan ook de afgelopen jaren gewoon onze gesprekspartner. Sterker nog, de samenwerking tussen de Europese Unie en Wit-Rusland is recent zelfs geïntensiveerd. Francks artikel vertegenwoordigt een vervlogen ideaal.

Je kunt democratie ook anders bevorderen. In de traditie van de weerbare democratie is vanaf het begin een internationale tendens aanwezig. Als de Duitse politicoloog en jurist Karl Loewenstein in 1937 het concept weerbare democratie lanceert, bepleit hij ook direct de noodzaak van meer internationale samenwerking tussen democratieën – gebaseerd op hun gedeelde democratische waarden.

Democratie verdedig je niet alleen nationaal maar óók internationaal. Die gedachte heeft navolging gekregen. Er zijn allerlei varianten uitgedacht voor intensieve samenwerkingen in een ‘liga van democratieën’, door politicoloog Ivo Daalder, alweer zo’n vijftien jaar geleden, en later historicus Robert Kagan. Het is echter vooral bij theorie gebleven.

Toch zouden juist nu die voorstellen wel eens afgestoft mogen worden. Hier ligt een natuurlijke taak voor de EU – de meest succesvolle samenwerking van democratieën – als motor van zo’n internationaal democratisch verbond, van Argentinië tot Zuid-Korea en Australië.

Naast democratisch idealisme is dat vooral ook gewoon hard eigenbelang, als antwoord op een komende bipolaire wereldorde, gedicteerd door de Verenigde Staten en China.

Daarnaast is de aanwezigheid van autocratieën in de wereld niet vrijblijvend, ook al zijn ze niet oorlogszuchtig. De coronacrisis heeft laten zien dat autoritaire staten niet alleen een gevaar vormen voor hun eigen burgers, maar ook voor burgers in democratische landen.

De Wereldgezondheidsorganisatie werd bij de aanpak van de uitbraak op achterstand gezet door misinformatie en repressie van China.

Tot slot zou zo’n democratische liga ook een oplossing kunnen bieden voor de dilemma’s aan de buitengrenzen van de EU. Buurlanden het EU-lidmaatschap blijven voorhouden stuit uiteindelijk op een organisatorische grens – tenminste als de EU verder wil integreren. Een daadwerkelijk functionerende democratische liga zou buurlanden wellicht ook tot democratisering kunnen bewegen, zonder dat de EU zelf een onwerkbare moloch wordt.