Wandelen door het voorland

‘Hier onder onze voeten is een gevecht gaande”, zegt de stem van VPRO-radioverslaggever Marten Minkema. „Het is de strijd van zout tegen zoet, van zout kwelderwater dat via de Waddendijk de zoete aardappelakkers binnenstroomt. Met verzilting van de kostbare kleigronden tot gevolg. Dat is een dramatische ontwikkeling voor de landbouw.”

‘Hier’ is de uiterste strook Noord-Groningen, het Hogeland tussen Hornhuizen en de Waddenzee. Noordelijker kun je nauwelijks komen want verderop, voorbij de dijk, „kukel je de leegte in, het grote niets”, aldus Minkema. „En juist daarom, vanwege die bijna onbewoonbare leegte en de aldoor dreigende zee, waren de mensen hier door de eeuwen heen voortrekkers en praktische pioniers, ze geloofden in een maakbare toekomst.”

Op deze zomerse dag stormt het, zoals bijna altijd hier. We gaan mee met Minkema op zijn audiotour. De route gaat over de Ommelanderweg langs eindeloze aardappelakkers. Tegen de dijk van de Waddenzee aan grazen koeien. We kijken tot in de verste verten. De kenmerkende gele torenspits van de kerk van Hornhuizen verdwijnt achter ons.

Voorland Groningen heet de audio-wandeling van Minkema, met als ondertitel Wandelingen door het Antropoceen. Bij de wandeling, als app te downloaden, hoort een gelijknamig boek met essays en interviews van historicus en erfgoedspecialist Christian Ernsten, teksten van Minkema en een beeldessay van fotograaf Dirk-Jan Visser.

Deze zomer zijn vier wandeltochten door het Hogeland te maken, elk met een eigen thema. Die van Hornhuizen gaat over de dreigende verzilting van de landbouwgronden door het samengaan van de stijgende zeespiegel en bodemdaling. Wandelen we door het aardbevingsgebied rondom Loppersum, het dieptepunt van de bevingsschade, dan passeren we half ingestorte huizen met scheuren door de bakstenen muren, gestut met balken en planken. In de landerijen rond Usquert komen we ‘precisieboeren’ tegen die de nieuwste ontwikkelingen in de landbouwtechnologie op de voet volgen. Tot slot bezoeken we de Eemshaven op de grens met Duitsland waar Google het grootste datacenter van Europa heeft gebouwd, gevoed door de energie van reusachtige windturbines. Dit laatste is het land van „Goliath en gigawatt”, zoals de auteurs schrijven, waar de wind de vleugels van de windmolens aanjaagt. De Eemshaven is „het stopcontact van Nederland, goed voor 12,5 miljoen huishoudens”.

Niet ver van Hornhuizen, aan de Middendijk bij Usquert, hebben Ernsten en Visser met enkele gelijkgestemden een oude boerderij gekocht, verbouwd en herdoopt tot Het Atelier, een plek voor kunstenaars, filosofen en landschapsdeskundigen. Daar ontstond het idee voor Voorland Groningen. In de negentiende eeuw werd de boerderij gebruikt door kwelderarbeiders en dijkenbouwers, de makers van nieuw land verworven op de zee. Want dat is het Hogeland, rijk agrarisch gebied op vruchtbare zeeklei, door mensen gemaakt. „Groningen is door de tijd heen een wingewest geweest aan de rand van ons land”, zegt Ernsten. „Maar ook het laboratorium van vernieuwingen.”

Gevolgen van het Antropoceen

Met de vondst van de aardgasbel in 1959 bij Slochteren is dat beeld versterkt. Eerder was de provincie het toneel van een van de omvangrijkste ruilverkavelingen van Nederland. In de jaren zestig ontketende landbouwminister Sicco Mansholt een revolutie van nóg meer grootschaligheid en mechanisatie van de landbouw, eerst van graan, daarna de aardappelteelt. Nog houden de ontwikkelingen niet op, ze zijn de laatste decennia zelfs in een stroomversnelling geraakt. „Maar de footprint die we achterlaten heeft ook een keerzijde”, zegt fotograaf Visser. Hij voelde zich „nietig” toen hij voor het eerst de buitenproportioneel grote windturbines van de Eemshaven zag.

In Groningen zijn de gevolgen van het geologische tijdvak dat het Antropoceen heet extreem aanwezig. Vandaar de ondertitel van het boek, Wandelingen door het Antropoceen. Zo’n tachtig jaar geleden werd dit begrip geïntroduceerd om aan te geven welke onvoorstelbare invloed het menselijk handelen heeft op de aarde, denk aan de stijging van de zeespiegel, opwarming en toenemende droogte, de bevolkingsexplosie en het uitputtende gebruik van fossiele brandstoffen. Gaswinning doet in Groningen de huizen schudden. Het gebruik van landbouwgiffen en de stikstofneerslag tasten de biodiversiteit aan.

In zijn beeldessay toont Visser het Noord-Groningse landschap en zijn bewoners. Enerzijds spreekt nostalgie uit de foto’s, aan de andere kant schetst hij de ingrijpende veranderingen naar de nieuwe tijd, zoals de boer die op zijn GPS-gestuurde tractor over het land rijdt en de aardappelveredelaars gebogen over hun planten. Ook zien we de inwoners van Loppersum in een nachtelijke protestoptocht tegen de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), verantwoordelijk voor de bevingsschade maar onwillig de helpende hand te bieden. De mensen lopen als uit hun huis verjaagde vluchtelingen met koffers over de landweg, door maanlicht beschenen.

Visser: „Het perspectief van mijn foto’s en van het boek is het landschap zelf. Ik was geschokt toen ik de afgelopen droge zomers de gebarsten aarde van de akkers zag, een beeld dat ik alleen uit Afrika ken. Het waterpeil staat hier welbewust laag voor de zware landbouwmachines. Om verzilting tegen de gaan spoelt het waterschap water uit het IJsselmeer door de sloten. Maar hoe lang kan dat nog duren? Bij perioden van aanhoudende droogte zal de Randstad het water van het IJsselmeer opeisen, en dan wint zout het in de noordelijke polders glansrijk van zoet. De aardappelboeren experimenteren nu met zilte teelt om de aardappels resistent te maken.”

Maar beter voor de natuur zou het zijn als de grond weer drassig wordt. Visser: „Vogels en insecten zijn zo goed als verdwenen. Veldleeuweriken bijvoorbeeld zingen niet meer boven dit land, dat was vroeger anders. Het waren er zo veel dat niemand eraan dacht dat ze ooit weg zouden zijn. En dat is nu dus gebeurd.”

Lees ook het interview met neurowetenschapper Shane O’Mara: ‘We zouden weer vijftien kilometer per dag moeten lopen’

De auteurs zien Groningen als het ‘voorland’ van de ingrijpende veranderingen die ons land te wachten staan, zoals de overgang naar duurzame energie. „Het gaat snel”, zegt Ernsten. „Mijn moeder zwom als kind begin jaren zestig in de kwelders achter het dorpje Spijk. Nu vind je daar het Google-datahotel en de Eemscentrale, allemaal onderdeel van het buitensporig geïndustrialiseerde Eemshaven-gebied. Toch willen we in het boek beslist geen donker beeld van de nabije toekomst schetsen. De mensen hier zijn altijd ambitieuze pioniers geweest. Je kunt hier de toekomst zien en daarop anticiperen. Droogte was nooit een probleem, tot de laatste jaren. Opeens zagen we sproei- en beregeningsinstallaties die we alleen kennen uit Zuid-Europa. De boeren reageerden meteen op het nieuwe klimaat.”

Ogenschijnlijke leegte

Ernsten is een fervent wandelaar. Hij geeft toe dat het lineaire Noord-Groningse landschap op het eerste gezicht niet echt uitnodigend is. Maar het is juist spannend „omdat wandelen in die ogenschijnlijke leegte je opmerkzaam maakt”. Hij wijst op boerderij Waddenmax aan de Dijksterweg. De koeien van deze biologisch-dynamische veehouderij hebben horens, dat is bijna ongekend in Nederland. „Maar de boer en boerin vinden dat het bij de koeien hoort”, zegt Ernsten. „Hun duurzame bedrijf is toekomstbestendig. Ze houden welbewust een kleine veestapel. Op die manier zijn ze voorbereid op wat komen gaat, zoals bijvoorbeeld de vereiste vermindering van stikstof afkomstig van koeien.”

We naderen de hoge Waddendijk en lopen er tot slot overheen. Aan de ene zijde de uitgestrekte kwelders met aan de horizon Schiermonnikoog, aan de andere kant het agrarische land. Minkema laat in de reportage het geluid horen dat hij het mooiste vindt van dit land: pootaardappelen die in de klei vallen, een dof, droog en hoekig geluid. Het past bij deze gemechaniseerde wereld. Ernsten wijst op plekken waar eens boerderijen stonden of naar inmiddels leegstaande, half vervallen hoeven. Verderop, aan de oostelijke horizon, ontwaren we het immense windturbinepark van de Eemshaven. Ernsten: „Dat is het nieuwe landschap van Groningen. We moeten ermee leren omgaan, niet alleen hier, eigenlijk in heel Nederland. In Groningen lopen we enkele stappen vooruit, hier is de toekomst veruit het dichtstbij.”