‘Het was een schok om te merken hoezeer Srebrenica in me zit’

Het is de eerste keer dat de leden van het collectief Bosnian Girl weer fysiek bij elkaar zijn. Niet dat ze tijdens de coronamaatregelen stil hebben gezeten – integendeel. In de afgelopen maanden werkten Daria Bukvic (theatermaker), Ena Sendijarevic (filmmaker), Arna Mackic (architect) en Emina Cerimovic (beleidsmedewerker) aan hun gezamenlijke initiatief Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis. Met de campagne, die onder meer een tijdelijk monument met 25 foto’s van Robin de Puy van 25-jarige Bosnische Nederlanders en een website omvat, willen ze structurele aandacht vragen voor de genocide die zich in Srebrenica voltrok.

Tijdens de oorlog die volgde op het uiteenvallen van Joegoslavië werd de Bosnische stad Srebrenica in 1993 door de Verenigde Naties tot ‘veilig gebied’ uitgeroepen, wat betekende dat de stad door de VN zou worden beschermd. De verantwoordelijkheid hiervoor lag bij 400 Nederlandse VN-militairen van het Dutchbat-bataljon. Op 11 juli werd de stad echter door Bosnisch-Servische troepen ingenomen, waarna minstens 8.373 moslimjongens en -mannen werden gedeporteerd en vermoord. Na een onderzoeksrapport van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie over de verantwoordelijkheid van de Nederlandse regering viel op 16 april 2002 het tweede kabinet-Kok. Vorig jaar oordeelde de Hoge Raad na een jarenlange juridische strijd van de nabestaanden dat Nederland gedeeltelijk voor de dood van de jongens en mannen aansprakelijk is.

Lees ook: Srebrenica-uitspraak van Hoge Raad is uniek

Confronterend

De vier Bosnisch-Nederlandse dertigers noemden hun collectief Bosnian Girl naar een kunstwerk van de kunstenares Šejla Kameric, een foto van een Bosnische jonge vrouw waar denigrerende graffiti van een Nederlandse soldaat overheen is gezet. Sinds anderhalf jaar komen de vier regelmatig bij elkaar. Bukvic: „Na ieder van die avonden voelde ik me tien kilo lichter, omdat je opeens mensen spreekt die alles snappen over je bi-culturele achtergrond en je professionele uitdagingen als jonge, ambitieuze vrouw. En over onze gedeelde geschiedenis – we hebben allemaal trauma’s die we op onze eigen manier proberen te verwerken, in ons leven en in ons werk.”

Besef van wat in Srebrenica is gebeurd moet wijdverspreid worden

Emina Cerimovic beleidsmedewerker

Sendijarevic: „Ik voelde me soms juist zwaarder omdat je geconfronteerd wordt met dingen die je in jezelf herkent, maar op afstand hebt gehouden. Ik voelde in het begin ook wel weerstand om met dit onderwerp aan de slag te gaan, het kost veel emotionele arbeid. Wat is de juiste invalshoek, en welke toon moet je aanslaan? We vonden het belangrijk de organisaties en mensen te ondersteunen die hier al tientallen jaren mee bezig zijn.”

„Tegelijkertijd was het een schok om te merken hoezeer Srebrenica in me zit, ook al komt mijn familie daar niet vandaan. Wij hebben ook moeten vluchten, puur op basis van onze achternaam. Dat schept een band met de directe slachtoffers en hun nabestaanden. Toen ik me erin verdiepte voor onze campagne drong pas goed tot me door hoe weinig ik eigenlijk wist over de omvang van de genocide en met name de rol van ons nieuwe thuisland. Ook thuis hadden we het daar niet over. Dat geeft al aan hoezeer die geschiedenis wordt gemeden.”

Nieuwe balans

Mackic: „Ik heb dat ook sterk gemerkt. De oorlog was altijd aanwezig maar het zat in de muren, het werd nooit echt besproken. Het ging altijd over vooruitgaan en aan je toekomst bouwen. Dat vond ik bevrijdend in onze gesprekken, dat er ruimte kwam voor de geschiedenis. Maar daarin moesten we ook weer een nieuwe balans zoeken. Hoe ga ik er bijvoorbeeld met mijn kind over praten? Ik had de confrontatie met die vragen echt nodig.”

Cerimovic: „Voor mij is deze campagne een concretisering van een lang aanwezig gevoel dat ik iets met Srebrenica moest. Toen ik op de middelbare school voor het eerst over Srebrenica leerde heb ik voor een spreekbeurt onderzoek gedaan naar de rol van Nederland. Eén vraag bleef me ook in mijn latere leven bezighouden: hoe kon dit in Europa gebeuren, na het ‘nooit meer oorlog’ van na de Tweede Wereldoorlog? Dat de laatste genocide in Europa een genocide op etnisch-religieuze moslims was, weten veel mensen niet. Wat kunnen we van dit verleden leren voor het hier en nu?”

Wij hebben ook moeten vluchten, puur op basis van onze achternaam

Ena Sendijarevic filmmaker

Vergeten

Die vraag ligt ook ten grondslag aan de campagne Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis. De leden van het collectief merken dat Srebrenica uit het collectieve geheugen verdwijnt. Bukvic: „Veel mensen van mijn generatie en jonger hebben nog nooit van Srebrenica gehoord. En dat terwijl wij een levende herinnering aan dat verleden zijn. We vallen niet zo op omdat we wit zijn, maar er wonen meer dan 90.000 migranten uit voormalig Joegoslavië in Nederland, van wie een groot deel hier is gekomen vanwege de oorlog.”

Cerimovic: „De genocide in Srebrenica wordt internationaal steeds vaker gebagatelliseerd. Er wordt in eufemistische termen over gesproken, het aantal slachtoffers en hun identiteit worden in twijfel getrokken. Het Servisch nationalisme dat heeft geleid tot de genocide op Bosnische moslims was zelfs een inspiratiebron voor rechts-extremistische terroristen als de aanslagplegers van Utøya en Christchurch. Het is daarom belangrijk dat het besef wát er in Srebrenica precies is gebeurd wijdverbreid wordt. Ook vanwege de parallellen met andere genocides. Het begint altijd met de categorisering en ontmenselijking van een bepaalde groep. Als je dat beseft kun je ook de processen in onze huidige samenleving die daarop lijken herkennen en daarop reageren, zodat we islamofobie en racisme tegen kunnen gaan.”

Lees ook: Zal Srebrenica in ons geheugen beklijven?

Campagne

Om een dergelijke bewustwording mogelijk te maken, formuleert Bosnian Girl drie doelen in haar manifest Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis: een permanent nationaal monument in Den Haag, structurele overheidsfinanciering van de nationale herdenking en meer aandacht in het Nederlandse geschiedenisonderwijs. Bukvic: „Er is een groot onderzoek geweest van de vredesorganisatie Pax, waaruit bleek dat er in het onderwijs heel weinig aandacht is voor Srebrenica, en dat het thema vaak wordt behandeld vanuit het perspectief van de Dutchbatters. Wat ik spannend vind aan deze tijd is dat we elkaar steeds meer dwingen om ook de zwarte bladzijdes van de Nederlandse geschiedenis onder ogen te zien. Daarbinnen zou ook meer ruimte voor Srebrenica moeten komen – ik wil niet, zoals de nabestaanden van de slavernij, ruim 200 jaar moeten wachten tot dit pijnlijke verleden serieus erkend wordt, mijn kinderen worden Nederlanders en moeten dit ook op school meekrijgen.”

De campagne richt zich zowel op educatie als op herdenking. Naast de website met informatie maakt Sendijarevic een campagnefilm en staat er vanaf 11 juli drie weken lang een tijdelijk monument op het Plein in Den Haag. Door fotograaf Robin de Puy werden 25 portretten gemaakt van Bosnische Nederlanders van 25 jaar oud, die in een cirkelvorm op het plein zullen worden opgesteld. Mackic: „Je merkte al tijdens de fotoshoot dat de deelnemers met elkaar in gesprek gingen over hun gedeelde verleden. Voor hun ouders zijn de wonden nog te vers, maar de jongeren hebben de behoefte om de stilte te doorbreken, en daarmee te voorkomen dat Srebrenica wordt vergeten en we er niets van leren voor de toekomst.”

Sendijarevic: „Afgelopen zomer was er voor het eerst een Pride-betoging in Sarajevo, waar alle bevolkingsgroepen door elkaar heen liepen. Enkele deelnemers droegen borden met ‘Ik verdien een leven zonder geweld’. Jongeren beginnen nu steeds meer dat geluid te laten horen.”

Correctie (4/7): in een eerdere versie van dit artikel werd de strijd in Joegoslavië een burgeroorlog genoemd, dit is aangepast naar het bredere ‘oorlog’. Ook stond er dat de campagne op 2 juli begon, dit moet zijn 3 juli.