Het ongemakkelijke racisme-gesprek

Hoe verder na de demonstraties van Black Lives Matter (BLM) in Rotterdam en de rest van Nederland? Vast staat dat het gesprek over racisme ongemakkelijk en lastig is. Volgens schrijver Abdelkader Benali en directeur Liesbeth Levy van de stichting Lokaal kan de Franse filosoof Emmanuel Levinas helpen dat ingewikkelde gesprek te voeren.

In maart verscheen het boek De Vreemdeling. Racisme uitgelegd aan onszelf, over de persoonlijke ervaringen van Benali met racisme, de recente geschiedenis van tolerantie in Nederland en de filosofie van Levinas. Eveneens in maart promoveerde Liesbeth Levy op een onderzoek naar democratische initiatieven in Rotterdam en de dialoogfilosofie van Levinas en Martin Buber, en publiceerde ze haar dissertatie Dialoog, meer dan een pacificatie-instrument, lessen uit Rotterdam. Klinkt abstract, maar het gaat ook over hoe mensen in de stad in gesprek kunnen gaan zodat ze er ook iets van opsteken< Het doel s niet alleen de plooien glad te strijken. Benali (AB) en Levy (LL) praten over wat Levinas nu voor Rotterdam (en Nederland) kan betekenen.

Benali „Voor mij haalt Levinas de angel uit het ongemak in het praten over racisme. Mensen krijgen al snel het gevoel dat ze in een hoek worden gedrukt, dat ze zelf worden geassocieerd met racisme. En degene die racisme ervaart, ziet tot zijn schrik en pijn zijn hele identiteit vernauwd worden tot slachtofferschap. Het lijkt wel of we niet meer uit die twee narratieven kunnen komen.”

Levy: „Levinas definieert de dialoog als verantwoordelijkheid nemen voor de ander. Hij zegt: Ik ben uniek en oninwisselbaar in de verantwoordelijkheid die ik neem voor de ander, niemand kan mijn plek daarin innemen. Dus je kan die verantwoordelijkheid niet afschuiven.

„Ken je die foto van die demonstratie in Londen? Een witte man dreigt gelyncht te worden en een zwarte man tilt hem op en draagt hem uit die menigte. Dat is een mooi voorbeeld van wat Levinas bedoelt. Je hebt twee groepen die elkaar abstraheren, maar de ene mens ziet dat de andere mens bedreigd wordt, en helpt die ander. Elkaar abstraheren vindt Levinas een vorm van gewelddadigheid.”

Benali „Wat ik zo ontzettend goed vind bij Levinas is dat de verantwoordelijkheid voor de ander een onontkoombaar gegeven is in het mens zijn: wanneer je een mens ziet met pijn, ongeacht wie die mens is, voel je daar iets bij. En het betrekt zich op jou: het is een vraag aan jou om je ermee te bemoeien. Levinas zegt; ook als je je er niet mee bemoeit, dan nog heeft het jou geraakt.

„Levinas verplicht ons om in de dialoog te blijven. Dat past bij deze tijd, waarin mensen zeggen: ik behoor tot een groep, een geschiedenis, een identiteit, maar uiteindelijk wil ik gezien worden als een individu. Levinas, met het moreel appel op de ander, past heel goed bij dat moderne levensgevoel.”

Levy „Levinas zegt: de dialoog is een leerproces. Dat heb ik in mijn werk, het publieke gesprek, ook ervaren. In een goed publiek gesprek word je ontregeld door de ander. Die confronteert je ermee dat je niet alleen bent, maar dat je je moet verhouden tot die ander, wat hij ook zegt. Nu is er zo’n vraagstuk, de Black Lives Matter beweging, dat je niet zomaar naast je neer kunt leggen. Je zal moeten luisteren. Dat zou de volgende stap moeten zijn na die protesten: naar elkaar luisteren, en dat samen doen. Daar kan een activistische agenda uitkomen of wat dan ook, maar we zullen dat eerst moeten onderzoeken.”

Benali „We zijn nu geneigd in polariserende discussies terecht te komen, en dan krijg je een herhaling van oneliners en argumenten. Voor een goed gesprek heb je chaos, verwarring en onbegrip nodig. Dat we het niet eens worden, dat we het geen prettig gesprek vinden, is misschien wel wat nodig is om een gesprek vruchtbaar te laten zijn.

„Goede gesprekken maken gebruik van dingen als luisteren, versprekingen, een grap. Voor Levinas is de eerste voorwaarde voor een gesprek dat je de ander het gevoel geeft dat hij dichtbij mag komen. Het is heel moeilijk geworden om dat te kunnen opbrengen.”

Levy „Voor Levinas is de ander altijd ongemak. Die ander is niet een vriend, maar de zwerver die met zijn vieze voeten binnen komt in mijn huis en de boel verpest. De dialoog van Levinas staat tegenover het politieke instrument van de dialoog als pacificatie, van ‘we moeten het allemaal eens worden’. In een dialoog moet het verschil niet worden gladgestreken, maar moet het verschil juist productief worden gemaakt.

„Iets anders is dat Levinas zegt; je kan de ander pas ontmoeten, als je je eigen identiteit als inhoud hebt. Wat je met je meedraagt aan geschiedenis is ook een rijkdom, en zonder die inhoud verhoudt je je op een armoedige manier tot de ander. En dat is veel gebeurd in het multiculturele gesprek.”

Benali „We kunnen met behulp van Levinas ruimte geven aan het intellectuele ongemak dat er heerst. De jongere generatie wil strijd en ik snap dat. Ik snap dat zij van elke situatie een ongemakkelijke situatie willen maken in het gevecht om de seat at the table, bij al die plekken waar men jarenlang met de mond inclusiviteit en diversiteit heeft beleden, maar waar ze, als puntje bij paaltje kwam, het ongemak niet aanwilden en geen ruimte beschikbaar wilden maken.”

Levy „Maar waar ze ook niet de eigen identiteit in het spel wilde brengen. Het is altijd een machtsdialoog geweest. Ik heb vaak aan ronde tafels gezeten waarbij iemand met de mond allerlei dingen beleed over inclusiviteit, maar zichzelf niet in het spel brengt, en daarmee een superieure positie inneemt. Dan leer je ook niets.”

Benali „„Dan krijg je die Hollandse ongemakkelijkheid. We laten alles in het midden, we praten er wel over, maar degene die verantwoordelijkheid zou moeten nemen doet dat niet. We kunnen daar niet langer verder mee. De jongere generatie zegt eigenlijk als een blok; dit is klaar. Dan zeg ik tegen de mensen die er mee worstelen – van vrijwilligers die inburgeraars hun plek proberen te geven tot museumdirecteuren: ga terug naar Levinas en durf het ongemak te omarmen. Een rechtvaardige samenwerking is work in progress, waar je alleen maar van nut kan zijn als je de ruimte voor jezelf kleiner kan maken. En Levinas zegt hoe: de dialoog is het ongemak.”

Levy „Meer fundamenteel is, dat in een poging zijn ervaring met het fascisme te verklaren Levinas zegt dat het westerse denken in zijn oorsprong gewelddadig is ten opzichte van de ander. Het westerse denken zélf is koloniaal. Door dat bespreekbaar te maken, met een filosofie waarin de ander de grondslag vormt, is er gemeenschappelijke grond om te praten over een meer rechtvaardige democratie, zonder een gevecht over wie ruimte gaat maken voor wie.”

Benali „In een boek over Levinas las ik: Als je de filosofie van Levinas in één zin zou willen samenvatten dan zegt hij; de westerse filosofie is gebouwd op de onderdrukking van de ander. Subjectgericht. Ik bepaal wie jij bent Een koloniaal systeem van 400 jaar lang, geïnstitutionaliseerd, de ander tot vijand maken om hem te kunnen weghalen, vernietigen, onderdrukken.

„Het begint systematisch met de inquisitie in Spanje. Ze maken een bureaucratie om de joden weg te sturen en van de moslims morisken te maken. Die moeten alles vergeten en de ander in zichzelf vernietigen. Het is een programma dat eigenlijk 400 jaar wordt volgehouden. Nu zien we wat het heeft aangericht en komt het besef; het moet anders. En dan is voor mij Levinas een verademing. In zijn kritiek zit een uitnodiging aan ons om een nieuwe start te maken, op microniveau.”

Levy „Levinas benadrukt ook hoe cruciaal de rechtsstaat is. Zonder zijn Frans staatsburgerschap had hij de oorlog niet overleefd. Hij zegt: als de democratische rechtsorde verdwijnt, dan ben je overgeleverd aan de loeiende en meedogenloze volksmassa’s. De democratie moet permanent onder kritiek staan, opdat we hem kunnen onderhouden. En we moeten een rechtvaardige economie hebben waarin de ander de grondslag is.”

Nu wil Rutte alsnog praten over racisme

Benali „Populistische partijen lijken nu alles te overschreeuwen. Het fascisme bedient zich van geweld in woord en gebaar. Misschien, voor het gebaar er is, zijn het de woorden die alles overstemmen en doofstom maken. Het eerste slachtoffer van fascisme is de dialoog. Het is alleen nog maar zenden, zenden, zenden, en de eenduidigheid als absolute waarheid.

„Een samenleving kan alleen de rechten van iedereen waarborgen wanneer ook de stemmen die zich niet bedienen van de roeptoeters en de eenduidigheid een plek hebben in het nationale debat. Levinas heeft gezien dat wanneer je de dialoog afschaft, je eigenlijk al bijna in het concentratiekamp zit. Dat was een andere situatie, maar we zitten nu wel met populistische partijen die de hele tijd roepen; de ander heeft geen recht van spreken, het verhaal van de ander is minderwaardig.”

Levy „Levinas noemt dat al een vorm van geweld.”

Benali „En van minachting. Populistische partijen hebben veel baat bij het creëren van een sfeer van minachting. Dat is een manier om geweld te plegen op de ander. Levinas doet juist een appel op de ander, dat is dus een manier om dat geweld te bestrijden, om het gevecht aan te gaan. Het is namelijk ook echt een gevecht.”

Levy „Levinas zegt dat je de ander, door hem te abstraheren, over hem te praten en hem te negeren, ook doodt.”

Benali „Dat iemand om je heen kijkt, je niet ziet staan, je minacht – dat is misschien nog wel pijnlijker dan lichamelijk geweld. Het richt zich op datgene waarvan je altijd dacht dat daar geen twijfel over was, namelijk je hele mens-zijn. Racisten kennen de kracht van geweld in woorden. Iemand die dat één keer heeft meegemaakt, kan zich dat dertig jaar later nog herinneren, met plaatsvervangende schaamte dát ze het hebben meegemaakt.”

Levy „Dat is een heel belangrijk punt. De zieligste verhalen van mijn vader over antisemitisme waren niet de grote verhalen, maar de kleine. Bijvoorbeeld dat hij niet meer mocht voetballen, en achter een hek naar voetballende jongetjes stond te kijken. We moeten niet onderschatten hoe gewelddadig dat is.

„Levinas wil ook de blinde, blanco vorm van gelijkheid van het liberalisme uitdagen. In de Weimarrepubliek had iedereen dezelfde rechten, en toch is het mogelijk geweest om één groep uit de samenleving te verwijderen. Joden dachten dat de nadruk op rechtvaardigheid, gelijkheid en rechten een ontsnapping bood uit het stigma jood te zijn. De ervaring dat het hun niet van de gaskamers heeft gered is voor Levinas de aanleiding geweest om op zoek te gaan naar een nieuw begrip van rechtvaardigheid.”

Verkleuring van de top is vereist tegen racisme en discriminatie

Benali „Mensen zien nu de demonstraties en het ongenoegen als een motie van wantrouwen tegen de rechtstaat. Ze maken zich daar druk over; ‘kijk eens, jullie zijn voor de wet gelijk, jullie hebben zelfs positieve discriminatie gekregen, en toch blijven jullie maar klagen en zeuren’. Maar juist in een samenleving die gelijkheid als mantra heeft, voelt de pijn van racisme nog schroeiender.

„Sterker; ik denk dat de hele filosofie van Levinas voortkomt uit de oer-ervaring van worden weggezet als de ander. Daar groeit bij sommige mensen een levenslange afkeer jegens de samenleving uit, maar bij anderen, zoals Levinas, groeit daar een filosofie uit. Dat is een moeilijke weg. Het is niet iedereen gegeven om zo scherp te zien en te denken. Voor veel mensen leveren zulke ervaringen geen productieve dingen op, maar alleen maar pijn en last en ellende.

„Rotterdam is natuurlijk een stad waarin de taal vaak moet wijken voor het doen. Het zou mooi zijn als we een keer niet van het woord een daad verwachten. Als we bij elkaar komen, niet om te vertellen wat we gaan doen, maar zeggen: we gaan die verhalen gewoon eens vertellen. Dat is iets wat ik graag in Rotterdam zou willen zien.”

Levy „We zijn van het aanpakken, en daarmee wordt gemaskeerd dat Rotterdam zelf een oorlogstrauma heeft: het bombardement van 1940. De stad is fysiek wederopgebouwd, maar ik zou willen pleiten voor een wederopbouw van de democratische ruimte. Zelfs nu, in een herstelplan voor de stad (na de coronacrisis, red.) gaat het over de publieke ruimte, en die wordt alleen opgevat als een gebouwde omgeving. De sociale en fysieke opgave worden in deze stad altijd uit elkaar getrokken.”

Benali „Ik zou het echt geweldig vinden als wij in Rotterdam een Levinas-academie zouden kunnen oprichten om ambassadeurs op te leiden. Het goede van Levinas is; ik kan nu naar een basisschool gaan hier in mijn wijkje in het Amsterdamse Nieuw West, of in Rotterdam West, en ik kan in drie regels Levinas aan ze uitleggen. Ze snappen dat. Al die kinderen komen ergens vandaan, hebben het gevoel dat ze niet gehoord worden, en worstelen met anders zijn. Ze zijn doctorandus in de anderkunde voordat ze nog maar een letter Levinas hebben gelezen. Als je die generatie kan trainen in het verbinden van de filosofie van Levinas aan de aardse problemen van Rotterdam, dan kunnen zij andere mensen in hun burgerschap versterken.

„Dan geef je Rotterdam een filosofisch, woordelijk kader om die daden in in te bedden. Zodat we niet meteen bij conflicten met de koppen tegen elkaar gaan. Je wil conflict, dat hoort bij een grote stad, maar je wil ook dat de uitkomst daarvan een vruchtbaar gesprek. We zijn nu te vaak bezig dingen als migratie te framen in termen van onoplosbaarheid, van moedeloosheid. En dat is niet iets wat bij Rotterdam zou moeten passen.”

Levy „Grappig dat je dat zegt: Ik heb aan het einde van mijn boek gezegd dat Levinas’ Humanisme van de andere mens Erasmus van zijn voetstuk stoot en dat we Levinas tot inspiratiebron moeten maken van het Rotterdam van de toekomst.”