‘Het is de rijke minderheid die voor de grootste milieuproblemen zorgt’

‘Never waste a good crisis’, zo luidt het adagium. Daarom maakt NRC een serie interviews ‘De wereld na corona’ over de vraag: hoe kan de coronacrisis worden aangewend om de samenleving te veranderen? De interviews zijn niet bedoeld om de toekomst te voorspellen, maar om denkrichtingen te bieden over hervormingen van (onder andere) de landbouw, globalisering, democratie, voedsel, kunst, technologie en toerisme.

Eén misverstand wil Johan Rockström graag uit de wereld helpen. Dat welvaart en rijkdom zorgen voor een schoon milieu. Zeker, rijke landen beschikken over het geld om hun omgeving schoon te maken. Ze hebben de grondstoffen en de kennis om te investeren in schone technologie, waterzuivering, schone lucht. Ze kunnen lokale milieuproblemen oplossen.

„Maar het is de rijke minderheid op deze wereld die voor de grootste milieuproblemen zorgt. De belangrijkste oorzaak van het passeren van de grenzen van de planeet is de onduurzame manier van leven van het rijkste deel van de mensheid. Ook de groeiende middenklasse in de wereld draagt er in toenemende mate aan bij. Maar de armste mensen zijn nauwelijks verantwoordelijk voor die overschrijding, daarvoor consumeren ze veel te weinig.”

De Zweedse hoogleraar Johan Rockström, oprichter van het Stockholm Resilience Centre, hoogleraar duurzame ontwikkeling en watersystemen en directeur van het vermaarde klimaatinstituut in Potsdam, kan het weten. Met een aantal collega’s ontwikkelde hij ruim tien jaar geleden de zogeheten planetary boundaries, een soort gids met fundamentele grenzen die we niet mogen passeren als we de aarde in een min of meer stabiele toestand willen houden.

Rockström en de zijnen identificeerden er negen, die onderling nauw met elkaar verbonden zijn: klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, waterschaarste, oceaanverzuring, het gat in de ozonlaag, landgebruik, de aantasting van de stikstof- en fosforcyclus, chemische verontreiniging en de concentratie van aerosolen in de atmosfeer.

„Als je de systemen hebt aangewezen en gekwantificeerd, beschik je over veilige drempels”, zegt hij in een telefoongesprek vanuit Potsdam. „Blijf je binnen die drempels, dan is de kans groot dat de mensheid veilig is. Ga je eroverheen, dan dreigt destabilisatie en bestaat het gevaar dat we onomkeerbare veranderingen veroorzaken.”

De ernst van wat Rockström zegt – een paar van die drempels hebben we inmiddels overschreden – staat in schril contrast met de precisie waarmee hij zijn woorden kiest en de rust waarmee hij ze uitspreekt. Nooit klinkt hij dramatisch of veroordelend, eerder vriendelijk en mild.

Volgens Rockström zijn we bezig het Holoceen te verlaten, het geologische tijdperk waarin de aarde opmerkelijk stabiel was, met temperatuurschommelingen van maximaal één graad Celsius meer of minder. De omstandigheden in het Holoceen stelden ons in staat om de moderne samenleving op te bouwen, zoals we die nu kennen. We konden ons nomadische bestaan opgeven, dieren domesticeren en landbouw beginnen, omdat we niet hoefden te vluchten voor barre klimatologische omstandigheden.

„We zijn nu aangekomen in het Antropoceen”, zegt Rockström, „een nieuw geologisch tijdperk, een turbulente fase waarin de mens de dominante kracht is achter de veranderingen op de planeet. Dat kan grote gevolgen hebben. Maar gelukkig is de planeet tot nu toe zo weerbaar, zo sterk, dat die nog steeds in staat is om de druk van de veranderingen op te vangen. De planetaire grenzen moeten helpen om te voorkomen dat we echt in een nieuwe toestand terechtkomen.”

Hoe weet je waar die grenzen liggen?

„We hebben de afgelopen dertig jaar veel kennis opgebouwd over hoe het aardse systeem werkt. Niet alleen weten we vrij goed hoe klimaat, regenwoud, oceanen, ijsplaten en de atmosfeer op elkaar inwerken. Ook kunnen we diep in de geschiedenis van het aardse systeem kijken. Daardoor weten we steeds beter wat er nodig is om in een Holoceen-achtige toestand te blijven. Neem bijvoorbeeld de Amazone. Je kunt doorgaan met het kappen van bomen, maar er komt een moment waarop het regenwoud onomkeerbaar verandert in een savanne. We weten ongeveer waar dat kantelpunt ligt. Als we dat bereiken, zou het een ramp zijn voor het klimaat, en ook voor biodiversiteit en het watersysteem, omdat het grote invloed heeft op de neerslagpatronen.”

„Natuurlijk zijn er onzekerheden. Daarom werken we met het voorzorgsprincipe. Door niet de grens op te zoeken, blijven we uit de buurt van het moment waarop we de controle verliezen. Binnen de grenzen is er een grote kans dat de ijsmassa op Groenland niet onomkeerbaar smelt, dat de golfstroom niet onomkeerbaar verandert, dat toekomstige generaties niet onomkeerbaar worden opgescheept met meer dan twee meter zeespiegelstijging.”

Zeggen de grenzen ook iets over het coronavirus?

„Het virus is een manifestatie van het Antropoceen. We zijn met steeds meer mensen, we brengen schade toe aan ecosystemen, gaan ongebreideld door met de expansie van landbouwgebieden, we handelen in wilde dieren. Verbind dat met onze reisdrift, onze wereldwijde handel en je krijgt een perfecte cocktail voor zo’n pandemie.

„In augustus vorig jaar publiceerde ik met een aantal collega’s een artikel waarin we een soort aardse noodtoestand uitriepen. We zeiden: beste wereld, we naderen de grenzen van onze planeet met zo’n enorme snelheid dat we toekomstige generaties dreigen op te schepen met onomkeerbare milieuschokken. Dit brengt grote risico’s met zich mee voor de voedselvoorziening, waterschaarste en ziekte-uitbraken. Een paar maanden later volgde de pandemie.

„In 2015 kwam een groep wetenschappers bijeen om na te denken over het thema planetary health. Over die relatie tussen gezondheid en het aardse systeem is samen met het gerenommeerde medische tijdschrift The Lancet een apart wetenschappelijk tijdschrift in het leven geroepen. Ook dat was een boodschap aan de wereld: dat onze menselijke gezondheid vereist dat we binnen de grenzen van de planeet blijven. Het is één geheel. Je kunt de coronacrisis en de klimaatcrisis niet scheiden.”

Lees ook: Opblaasbadjes in de tuin? Nee, nu staan er heuse superpools

Welke les moeten we daaruit nu dan trekken?

„We zitten in de diepste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. De belangrijkste les is: we kunnen niet meer terug naar de kwetsbare oude wereld. We zullen veel meer veerkracht, meer diversiteit in het systeem moeten inbouwen. Veel mensen erkennen dat nu ook, maar ik ben bang dat ze niet goed weten wat ze daarmee eigenlijk zeggen.”

Namelijk?

„We hebben ecologische en sociale systemen nodig die de schokken beter kunnen opvangen. Dat vergt een enorme investering en vraagt om grote veranderingen. Kijk wat de coronacrisis doet met het klimaat. De hele economie is ingestort, fabrieken zijn stilgelegd en mensen zitten opgesloten in hun huizen en de verwachting is dat de uitstoot aan het eind van het jaar met 5 tot 8 procent is gedaald.

„Maar om te voldoen aan het klimaatakkoord van Parijs moeten de emissies tot 2050 ieder jaar met 5 tot 8 procent dalen. Dit is een wake-upcall: niemand pleit ervoor om duurzaamheid te creëren op basis van zulke grote offers. Maar het laat iets zien over de schaal waarop het moet gebeuren. Het gaat niet om een paar spaarlampjes, maar om grote structurele veranderingen. Het klimaatprobleem is geen milieuprobleem, maar vereist een fundamentele hervorming van onze maatschappij.”

Hebben wetenschappers dat wel voldoende duidelijk gemaakt?

„Nee, en dat trek ik mezelf ook aan. Twintig jaar geleden werd klimaatverandering een onderwerp voor milieuministers. Dat hadden we nooit mogen accepteren. Dit hoort op de agenda van premiers en ministers van Financiën. Milieuministers hebben veel te weinig invloed. Ze leggen hun besluiten voor aan ministers van Financiën en die zeggen: zeker, klimaat is heel belangrijk, maar nu zijn andere zaken net iets belangrijker. Dat is absurd. Zonder een stabiel klimaat maakt het niet uit hoeveel je investeert in banen, want dan zul je ze hoe dan ook verliezen. We moeten naar een wereld zonder fossiele brandstoffen. Dat zal dus per definitie een heel andere economie zijn.”

Hoe gaat die eruitzien?

„Het begint met de erkenning dat voor een goede gezondheid en een sterke economie duurzaamheid een zeer aantrekkelijke route is. Het oude verhaal dat duurzaamheid iets extra’s was, wat je deed als je het kon betalen en uit een soort morele verantwoordelijkheid voor het milieu, is voorbij.

We moeten ons wel afvragen met welk recht wij tien keer meer CO2 uitstoten dan de gemiddelde Afrikaan

Johan Rockström hoogleraar duurzame ontwikkeling en watersystemen

„Toch gaan we in de gewone wereld nog steeds uit van een onbegrensde planeet. Zeker in het Westen, waar we voor onszelf zoveel welvaart hebben gecreëerd, dat we de armsten daarvoor compenseren met ontwikkelingshulp. Daar is niets op tegen, maar in de diepte van het Antropoceen, met de dreiging van catastrofale veranderingen, is het onvoldoende. We kunnen onszelf geen weg kopen uit een onduurzame manier van leven.”

U pleit voor een rechtvaardige verdeling. Begeeft u zich daarmee niet op het pad van de politiek?

„Het maakt niet uit hoe rijk je bent, er rest de wereld nog maar een beperkte hoeveelheid CO₂. Het resterende koolstofbudget zullen we met bijna 7,7 miljard mensen moeten delen. Dat is dramatisch en dat is ook heel nieuw. Weinig mensen zijn bereid te accepteren dat we een toekomst binnenwandelen waar land, stikstof, fosfor, kooldioxide, water, gedeeld moet worden.

„Misschien is het niet mogelijk om per capita een gelijke hoeveelheid van de resterende ruimte te gebruiken. Maar we moeten ons wel afvragen met welk recht wij tien keer meer CO₂ uitstoten dan de gemiddelde Afrikaan. Zou het niet rechtvaardiger zijn dat jij en ik nu naar nul gaan, om nog een beetje ruimte over te laten voor degenen die historisch nauwelijks iets hebben uitgestoten en die dringend behoefte hebben om te stijgen op de welvaartsladder?”