In België wankelt ‘kolonistenkoning’ Leopold II nu echt op zijn sokkel

Zijn handen zijn rood geverfd, een verwijzing naar het bloed dat aan zijn handen kleeft. Op zijn borst staat in grote witte letters ‘Pardon’ en op de sokkel ‘This man killed 15 million people’. Het standbeeld van de Belgische voormalige koning Leopold II op het Troonplein, vlak naast het koninklijk paleis in Brussel, was nog maar net hersteld van de beschadigingen van afgelopen weekeinde, toen het woensdag alweer beklad werd aangetroffen.

Leopold II is verantwoordelijk voor de dood van honderdduizenden tot zelfs vele miljoenen Congolezen – de schattingen lopen behoorlijk uiteen – tijdens zijn schrikbewind, eind negentiende eeuw in de voormalige Belgische kolonie. Dat zijn naam opduikt in straatnamen verspreid door het land en zijn beeltenis op talloze plaatsen staat, waaronder op deze bijzonder gevoelige plek – vanaf zijn paard uitkijkend over de ‘Afrikaanse wijk’ Matongé – lag al langer gevoelig. Het is al jaren bron van protesten. Maar het debat is buitengewoon delicaat, aangezien Leopold familie is van de huidige koning. Sinds een paar weken gaan de acties tegen de beelden, onder invloed van de Black lives matter-beweging, ononderbroken door. En voor het eerst lijkt er nu wél iets te veranderen.

Lees ook dit interview met Nadia Nsayi: ‘Zolang de kolonisatie niet wordt besproken, blijft racisme bestaan in België’

Verwijderde standbeelden

Woensdag maakte de KU Leuven bekend het borstbeeld van Leopold II uit de universiteitsbibliotheek te verwijderen, nadat een petitie daartoe had opgeroepen. Dinsdag haalde de universiteit van Bergen een beeld van de koning weg uit de economiefaculteit. Een borstbeeld van Leopold II dat dit weekeinde in Ekeren in brand werd gestoken, werd weggehaald voor restauratie en komt waarschijnlijk niet meer terug. De Leopold II-laan in Sint-Niklaas en die in Kortrijk krijgen een nieuwe naam, waar dat eerder werd tegengehouden.

Ook in Brussel gaat mogelijk iets veranderen. Een petitie van een 14-jarige Belgische jongen om alle standbeelden van Leopold II uit Brussel te laten verwijderen, telt ruim 73.000 handtekeningen. In de stad wordt waarschijnlijk een werkgroep opgericht die zal bepalen of koloniale standbeelden in het hele gewest moeten verdwijnen.

Ondertussen werd bekend dat Vlaamse leerlingen voortaan verplicht basiskennis over de koloniale geschiedenis onderwezen krijgen. Kolonialisme, imperialisme en dekolonisatie komen aan bod. Ook wordt aandacht besteed aan de vraag hoe het kolonialisme verband houdt met sociale ongelijkheid vandaag de dag. Tot nu toe kregen leerlingen les naar eigen inzicht van de docent – en daardoor soms nauwelijks over het koloniale verleden.

Lees ook: Het koloniaal verleden zit niet verplicht in het Belgische curriculum. Op deze basisschool leren kinderen er wel over.

Black lives matter

De recente ontwikkelingen volledig wijten aan de wereldwijde Black lives matter-protesten, zou onterecht zijn. Het duurde lang voor het postkoloniaal debat in België tot stand kwam, maar het bewustzijn groeide sinds eind jaren negentig gestaag. Zeker de laatste jaren liet een nieuwe generatie vooral jonge vrouwen van Congolese afkomst van zich horen. De veelbekeken Canvas-documentaireserie Kinderen van de Kolonie uit 2018, waarin oud-kolonialen en gekoloniseerden aan het woord kwamen, droeg bij aan de langzame verschuiving van de publieke opinie, net als de verbouwing van het koloniaal Africa Museum in Tervuren. De commissie die nu nieuwe eindtermen (eisen met betrekking tot leerstof) heeft opgesteld voor het onderwijs, werd al in 2014 opgericht. In 2018 kwam er na jaren actie een Brussels plein vernoemd naar onafhankelijkheidsstrijder Patrice Lumumba, de eerste premier van Congo die na een staatsgreep werd geëxecuteerd.

Beelden van Leopold II weghalen, bleef evenwel grotendeels taboe. Het hoogst haalbare bleken ‘duidende bordjes’ die de historische context moesten schetsen. Zoals in Oostende, waar Leopold II staat afgebeeld met een groep Congolezen die hem bedanken „voor de bevrijding van de slavernij onder de Arabieren”. In 2016 werd daarbij met zo’n bordje aangegeven dat het gaat om „typisch koloniale kunst” en dat de koloniale politiek tegenwoordig „grote controverse” oproept.

Maar de Black lives matter-beweging, waarvoor deze zondag tienduizend mensen in Brussel demonstreerden, heeft wel voor een belangrijke nieuwe impuls gezorgd. „Beelden en straatnamen zijn vormen van eerbetoon, geen bron van historische kennis”, schreef de Vlaamse krant De Standaard donderdag. Excuses voor het koloniale verleden lijken nog ver weg, maar de bereidheid om beelden te verwijderen kan het startsignaal vormen voor een fundamenteel andere omgang met het koloniaal verleden in het land. Al gebeurt dat voorlopig niet in Oostende, waar de burgemeester, net als veel van zijn collega’s elders in het land, het standbeeld van Leopold wil laten staan.