Doodverklaard en toch springlevend: westerns zijn een onderschat filmgenre

De western is al vele malen doodverklaard maar blijkt dan toch weer springlevend. De laatste jaren zijn er niet veel gemaakt en ze doen het niet goed aan de kassa. Toch zitten er uitstekende films tussen. Maar omdat de western een onderschat genre is, krijgen de films niet de aandacht die ze verdienen.

Ooit was dat anders. Tussen de jaren dertig en zestig domineerde de western zowel in het filmtheater als op televisie. De hegemonie van het genre is te vergelijken met de hedendaagse dominantie van de superheldenfilm in de bioscoop. Het British Film Institute (BFI) becijferde dat tijdens de hoogtijdagen van het genre, tussen eind jaren veertig en eind jaren vijftig, een kwart van het filmaanbod gevuld werd door westerns.

Die oververzadiging is een goede verklaring voor de veronachtzaming van het genre. Er werden er zoveel gemaakt dat de western zichzelf ging herhalen. Het resulteerde in een begrijpelijke maar beperkte blik op de western: niet alleen lijken ze op elkaar, ze zijn ook nog eens simplistisch en eenduidig. Goed staat tegenover kwaad, civilisatie tegenover wildernis, natuur versus cultuur en nog zo wat tegenstellingen. De cowboy vecht tegen wilde indianen en zegeviert, of de cowboy herstelt met zijn pistool of geweer de orde in een stoffig plaatsje waar wetteloosheid heerst en vervolgt aan het eind zijn weg, meestal na een shoot-out. Dit alles tegen de achtergrond van de westwaartse expansie van de Verenigde Staten, de steeds verschuivende ‘frontier’. In het genre speelt iconografie een belangrijke rol, van het imposante landschap tot de outfit van de cowboy. Waarbij de slechterik meestal in het zwart is gekleed.

Een zeer flexibel genre

In navolging van Máxima’s bekende uitspraak dat ‘de’ Nederlander niet bestaat, kun je hetzelfde zeggen over de western. Want over welke westerns hebben we het? De zingende cowboy-films uit de jaren dertig, de klassieke westerns uit de jaren veertig en vijftig (zoals Shane), de psychologische western uit de jaren zestig, de Vietnam-western en de spaghettiwestern uit de jaren zestig en zeventig of de parodiërende films, zoals de geweldige Mel Brooks-western Blazing Saddles (1974)? En dan is er nog de revisionistische western, met als belangrijkste voorbeelden Clint Eastwoods Unforgiven (1992) en Dances with Wolves, Kevin Costners bioscoophit uit 1990.

Liefhebbers weten dat de western een zeer flexibel genre is. Meestal gaat hij over de gewelddadige Amerikaanse geschiedenis, maar dat hoeft niet per se. Ook de Australische outback is een prima decor, zoals het door muzikant Nick Cave geschreven en door critici goed ontvangen The Proposition (2005) overtuigend laat zien. Al was het maar omdat Australië ook een gewelddadige geschiedenis kent van imperialisme, ten koste van de oorspronkelijke bewoners. Precies waar een boeiende andere Australische film, Sweet Country (2017), over gaat.

Lees ook een interview met regisseur Warwick Thornton over ‘Sweet Country’: ‘Onze prachtige cultuur werd in twintig jaar uitgeroeid’

Ook de weinige recente westerns zijn een bont gezelschap, van een vrij traditionele maar amusante film als Appaloosa (2008) tot het door spaghettiwesterns beïnvloede Brimstone (2016) van Martin Koolhoven.

Toch hebben de moderne westerns veel gemeen. Ze besteden veel aandacht aan de positie van vrouwen en minderheden in het Amerikaanse Westen. Dat thema weerspiegelt de tijdgeest maar laat ook de toenemende reflectie zien op het Amerikaanse heden. Net als historische films zeggen westerns niet alleen iets over het verleden maar ook over de tijd waarin ze gemaakt zijn. Zo kun je Jane Got a Gun, een van de weinige westerns met een vrouw in de hoofdrol, zien als statement over post-9/11-terrorisme. Jane (Natalie Portman) verdedigt haar huis (lees: Amerika) tegen een stel outlaws: ‘They come to my house, I’m gonna protect it.’

Hoewel Brimstone, zoals vrijwel alle westerns, zich afspeelt in negentiende-eeuws Amerika, wil Koolhoven ook iets zeggen over vrouwenonderdrukking en hedendaags religieus extremisme, verpersoonlijkt door een verknipte calvinistische dominee van Nederlandse komaf (Guy Pearce). Zo corrigeert Koolhoven bovendien het idee dat het Amerikaanse Westen is ontgonnen door Amerikanen. Veel pioniers die westwaarts trokken waren immers immigranten. Iets wat ook aan de orde komt in de intrigerende western Slow West (2015), met een Ier en een Schot als hoofdpersonen. Ze komen een drietal zwarte Congolezen tegen, die een soort Franstalige cajun-muziek ten gehore brengen. Ook lopen er Zweden rond en een Duitse antropoloog die het betreurt dat de indianen verdwijnen.

Lees ook een interview met regisseur Tommy Lee Jones over ‘The Homesman’

De twee beste westerns van de afgelopen tien jaar gaan echter over vrouwen in het Wilde Westen: Meek’s Cutoff van Kelly Reichardt en The Homesman van Tommy Lee Jones. Reichardt trekt een parallel tussen vrouwen en het lot van native Americans: beiden werden op brute wijze gemarginaliseerd en letterlijk en figuurlijk tot zwijgen gebracht. In haar film is een groep landverhuizers anno 1845 op weg naar Oregon. Meek is hun gids, maar hij is ofwel incompetent, ofwel hij leidt het groepje, inclusief drie vrouwen, bewust naar een verkeerde plek. Een gevangen genomen indiaan zorgt voor onrust: kent hij de weg niet beter? Of is het een wilde die vrouwen verkracht? Meek vreest en haat native Americans, net als de door Christian Bale gespeelde hoofdpersoon van de meesterlijke western Hostiles (2018).

Het voortreffelijke The Homesman, geregisseerd door acteur Tommy Lee Jones, laat het niet te benijden lot zien van veel vrouwen in een vijandige omgeving. Van hun man hebben ze niets te verwachten en door allerlei omstandigheden worden ze langzaam gek. Een veteraan van de Amerikaanse Burgeroorlog begeleidt ze naar het oosten, terug naar de beschaving. De western als eastern.