Verwijt van etnisch profileren niet nieuw

Veel ophef, opnieuw, deze week over de Belastingdienst. De twee nieuwe staatssecretarissen van Financiën moesten erkennen dat de fiscus bij sommige controles gebruik heeft gemaakt van gegevens over dubbele nationaliteit. Wat is er precies aan de hand? Vijf vragen over mogelijk etnisch profileren.

1Wat kwam er deze week naar boven over de Belastingdienst?

Dagblad Trouw en RTL Nieuws brachten maandag het nieuws dat de Belastingdienst heeft voor het eerst heeft erkend dat de fiscus zich „jarenlang schuldig [heeft] gemaakt aan etnisch profileren bij de controle van aangiften voor de inkomstenbelasting”. RTL legde dat zo uit: „De tweede nationaliteit was een officieel selectiecriterium om te bepalen of er een verhoogde kans was op fraude.”

Dit bericht maakte onmiddellijk veel politieke en publieke ophef los. „Er is sprake van institutioneel racisme”, zei GroenLinks-Leider Jesse Klaver in het NOS Journaal. „Onversneden racisme”, reageerde zijn voormalige fractiegenoot Zihni Özdil op Twitter. En SP-leider Lilian Marijnissen schreef op datzelfde medium: „De nationale schande waarvan je steeds denkt dat het dieptepunt is bereikt, maar die dan toch steeds nóg groter blijkt.”

Het is ook problematisch want onderscheid in ras of etniciteit is bij wet verboden. Artikel 1 van de grondwet luidt: „Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld.” Dus als de Belastingdienst dat onderscheid wel maakt bij het opsporen van fraude overtreedt de overheid de wet.

2Wat heeft de Belastingdienst precies toegegeven?

Zo scherp als het in diverse media werd geformuleerd was het niet. De Belastingdienst heeft niet gezegd dat er sprake is geweest van ‘etnisch profileren’ – dat omstreden begrip neemt de dienst niet in de mond. Toen staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Toeslagen en Douane, D66) daar dinsdag in talkshow Op1 naar werd gevraagd zei ze: „Ik vind het niet zo belangrijk hoe je het noemt, het mág gewoon niet.”

In een uitgebreide toelichting aan de Tweede Kamer schreef Van Huffelen samen met haar collega-staatssecretaris Hans Vijlbrief (Fiscaliteit en Belastingdienst, D66) dat de Belastingdienst in de jaren 2012-2014 het criterium ‘nationaliteit’ heeft gebruikt bij het beoordelen van voorlopige aanslagen voor de inkomstenbelasting. In totaal zijn in die drie jaren 11.236 gevallen door dit selectiecriterium „geraakt”. Of dat heeft geleid tot het niet accepteren van de belastingaangifte is niet duidelijk. Het gaat erom dat er kennelijk een scherpere controle heeft plaatsgevonden voor belastingplichtigen met een dubbele nationaliteit. Dat gaat dan vaak om mensen met een migratieachtergrond.

Juist om discriminatie tegen te gaan wordt sinds 2015 de tweede nationaliteit niet langer door de Basisregistratie Personen bijgehouden. Dat criterium kan dus ook niet langer door overheidsinstellingen, zoals de Belastingdienst, in haar controles worden gehanteerd. Tenzij deze instanties onverhoopt oude BRP gegevens hebben bewaard of bepaalde zoekacties daar nog op gericht hebben.

In hun brief aan de Kamer moesten beide staatssecretarissen maandag nóg iets toegeven. Anders dan hun voorganger in november 2019 had toegezegd, bleek het selectiecriterium ‘eerste nationaliteit’ (en niet tweede) nog wel ergens in de datasystemen van de fiscus te bestaan en mogelijk dus ook nog gebruikt te worden.

Lees ook: Wat voor problemen de twee nieuwe staatssecretarissen nog meer op hun bordje aantroffen

3Is het gebruik van eerste nationaliteit ook verboden?

Ook het hanteren van het criterium ‘eerste nationaliteit’ kan ongelijke behandeling van burgers door de overheid in de hand werken. Om die reden is het gebruik daarvan dan ook beperkt. Voor de Belastingdienst geldt dat het alleen nationaliteit mag meewegen bij de controle van belastingplichtigen als daar een „expliciete wettelijke grondslag voor bestaat”. Dat is bij de meeste belastingsoorten niet het geval. Alleen in uitzonderlijke gevallen, laat een woordvoerder van de fiscus weten, bijvoorbeeld bij de controle van erfbelasting waarbij de erflater op het moment van overlijden niet langer in Nederland woont en wel de Nederlandse nationaliteit heeft.

4Wat is het verband met de toeslagenaffaire?

Het nieuws over het controleren op basis van dubbele nationaliteit werd maandag direct in verband gebracht met de slepende toeslagenaffaire. Dat is op zich begrijpelijk maar daar is (vooralsnog) geen sprake van. Allereerst: de twee brengers van dit nieuws, RTL Nieuws en Trouw, zijn de twee media die al jaren het scherpst op de ontspoorde fraudebestrijding rond kinderopvangtoeslag zitten. Een recente rapportage over het toeslagendossier door staatssecretaris Van Huffelen was voor hen de aanleiding om opnieuw naar het mogelijk etnisch profileren te vragen. Ook in de toeslagenaffaire zijn daar aanwijzingen voor – een jaar geleden eveneens door deze media onthuld. Al in juli 2017 is de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) een onderzoek gestart naar mogelijk etnisch profileren door de Belastingdienst. De toezichthouder had aanwijzingen ontvangen dat de fiscus tweede nationaliteit of afkomst had gebruikte bij de controle op kinderopvangtoeslag.

In meerdere Kamerbrieven heeft de vorige staatssecretaris, Menno Snel, ook al beschreven dat er bij fraudebestrijding door de Belastingdienst „gebruik is gemaakt van (tweede) nationaliteit of kenmerken die wijzen op een niet-Nederlandse oorsprong”. Dus was het maandag niet voor het eerst dat dit werd erkend.

5En nu?

De Tweede Kamer wil niettemin en andermaal opheldering over de onthullingen. Komende dinsdag is er een debat met Van Huffelen over de toeslagenaffaire. En de Kamer krijgt mogelijk een (besloten) technische toelichting op de ingewikkelde, en vertrouwelijke controlesystemen van de fiscus.

Intussen loopt nog het onderzoek door de Autoriteit Persoonsgegevens. Dat zal uiteindelijk moeten uitwijzen in welke mate en hoe de Belastingdienst gegevens over nationaliteit (al dan niet onwettig) heeft gebruikt. Een woordvoerder zegt nog geen datum te kunnen noemen over de uitkomsten daarvan. „Er duikt geregeld weer nieuwe informatie op.”