‘Unorthodox’ doet recht aan gesloten gemeenschappen

Jaren geleden vertelde Clementine van Eck mij eens dat toen zij in de jaren negentig van de vorige eeuw aan een proefschrift over eerwraak werkte, lang niet iedereen dat begrip kende. Op feesten en partijen, waar obligate vragen als ‘wat doe jij?’ nu eenmaal onvermijdelijk zijn, werd op haar uitleg over haar proefschrift in wording vaak gereageerd met ‘o, inbraak’.
Het is altijd weer boeiend om te zien hoe het menselijk brein waarnemingen zo weet te rangschikken dat er altijd iets herkenbaars uitkomt. Tegenwoordig zal dat niet snel meer gebeuren. Wie nog nooit over familie-eer heeft gehoord als motief voor (dodelijk) geweld) moet de laatste jaren onder een steen hebben geleefd.

Goede naam

Kenmerkend voor de problematiek rond geweld en familie-eer, is dat deze in groepsverband speelt. De extended family – dat is het gezin plus de rand eromheen bestaande uit opa’s, oma’s, ooms, tantes, (achter)neven en (achter)nichten – ziet toe op het bewaken van de goede naam die onder meer in het gedrang kan komen door seks buiten het huwelijk, het kiezen van een niet-acceptabele partner of het zonder instemming beëindigen van een relatie.

Voor diegenen onder ons die bij familie denken aan het kerngezin, bestaande uit vader, moeder, 1.7 kind, een hond, een kat en een eensgezinswoning in een nieuwbouwwijk, is het lastig om zich voor te stellen wat die groepsdruk allemaal kan behelzen. Nu zou je zeggen dat als iedereen zich goed aan de quarantaineregels houdt er minder eerschendingen plaats vinden: voor seks buiten het huwelijk moet je doorgaans toch naar buiten, tenzij je dat op sociale media doet natuurlijk of de suggestie wekt dat er iets onoirbaars heeft plaats gevonden.

Naijleffect

Aan dit alles moest ik denken toen ik het aanbod van Netflix eens doornaam. Overdag peins ik over de vraag hoe het komt dat er aan de ene kant redenen zijn om aan te nemen dat geweld achter de voordeur toeneemt terwijl dat aan de andere kant niet blijkt uit cijfers van de politie en Veilig Thuis. Zal er sprake zijn van een na-ijleffect in die zin dat mensen zich in een later stadium alsnog en masse bij de instanties zullen melden of valt het wellicht mee?
Beoordelen mensen in crisistijd hun relatie anders? En als mijn thuiswerkdag er dan op zit met het gepieker over de vraag hoe we inzicht kunnen krijgen in de intimiteit van het familieleven om geweld te kunnen voorkomen en te stoppen, blijk ik op Netflix te kunnen kiezen uit tal van films en series waar ik op de eerste rij zit terwijl de regisseur moeizame familiebanden met chirurgische precisie voor mij ontleedt. Dat is een surrealistisch contrast.

Wanhoop

Ik kan maar één ding zeggen: kijk naar de internationaal bejubelde serie Unorthodox. Hoofdpersoon Esty wil ontsnappen aan haar liefdeloze huwelijk. Maar de chassidisch-joodse gemeenschap in New York, waarin zij is opgegroeid, denkt daar heel anders over. Ze vlucht naar Berlijn om daar een nieuw leven op te bouwen. Maar ook daar is zij niet buiten de invloed van deze gemeenschap.

Het zou misdadig zijn als ik hier verklap hoe dit – losjes gebaseerd op de memoires van Deborah Feldman uit 2012 – verhaal afloopt. Ik wil op geen enkele wijze iets van het kijkgenot afdoen van deze vierdelige serie en de bijbehorende documentaire over de making of. Wat ik zo goed vind aan die serie is dat de wanhoop en het leed van de familieleden ook in beeld komt. Het zijn geen slechte mensen, ze denken oprecht dat ze het beste voor hebben met de dissidente leden van hun gemeenschap.
Hoewel je als kijker intens met Esty meeleeft en haar alle geluk in de wereld gunt, heb je toch ook sympathie voor haar echtgenoot en zijn familie. Dat vind ik zo knap: er wordt weliswaar een misstand aangekaart, maar zonder een karikatuur te maken van deze gemeenschap. Dat doet recht aan de ingewikkeldheid van dit soort problemen. Het streven om het leven in deze besloten kring zo integer mogelijk in beeld te krijgen, blijkt overigens ook uit de documentaire over de making of van deze serie.

Groepsdruk

Dan is er ook nog de documentaire One of Us over hoe het mensen vergaat die eenmaal uit deze gemeenschap zijn uitgestoten. De komende weken wil ik nog gaan kijken naar de film Disobedience en de serie Shtisel. Ook op mijn to-do-lijstje staat de serie Never Have I Ever, een coming of age drama in een Indiaas-Amerikaanse gemeenschap en de Australische rom-com over een gearrangeerd huwelijk Ali’s Wedding.
Ik heb de stille hoop nog meer briljantjes aan te treffen, waarmee ik studenten en professionals kan illustreren wat groepsdruk betekent. Dat lukt nu eenmaal niet goed met kille cijfers. En het is natuurlijk ook geen verkeerde manier om deze quarantaine door te komen.

Janine Janssen is hoofd onderzoek van het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld van de nationale politie, lector Veiligheid in afhankelijkheidsrelaties aan Avans hogeschool en bijzonder hoogleraar Rechtsantropologie aan de Open Universiteit. De Veiligheidscolumn wordt geschreven door deskundigen uit de politiewereld.