De vlektyfus van dokter Lazowski was hun redding

Na de bezetting van Warschau was een van de eerste anti-Joodse maatregelen een verbod op religieuze bijeenkomsten. Het argument? „Om de verspreiding van epidemieën tegen te gaan.” Rond de Joodse wijk kwamen borden met de tekst: „Achtung! Fleckfieber.” Ze moesten niet-Joodse Polen schrik aanjagen, opdat ze het wel uit hun hoofd zouden laten in de buurt te komen.

Wie vrees wil aanjagen, doet dat vaak met eigen angsten. Uitbraken van vlektyfus aan het oostfront in de Eerste Wereldoorlog waren de Duitsers allerminst vergeten. Ze waren als de dood. Een Poolse arts heeft deze angst gebruikt om honderden, zo niet duizenden levens te redden. Hij is tamelijk onbekend gebleven. Zijn naam: Eugeniusz Lazowski.

Eerst krijgsgevangene van de Duitsers en daarna van de Sovjets, belandde de 26-jarige legerarts in het najaar van 1939 in Rozwadow, in het zuiden van bezet Polen. Het stadje lag midden in het nieuwe Duitse wingewest. Boeren moesten levensmiddelen leveren, Joden werden vermoord, de anderen werden als slaven afgevoerd naar fabrieken en arbeidskampen. Alleen ouderen en kinderen bleven achter, zonder middelen van bestaan.

Vals-positieve uitslag

In Rozwadow en twaalf omliggende dorpen ging het anders. In een poging een man bij zijn verzwakte vrouw en kinderen te houden, ontdekte een collega van Lazowski iets bijzonders. Hij had deze ‘patiënt’ geïnjecteerd met geïnactiveerde proteus-bacteriën en een bloedmonster opgestuurd naar een door Duitsers gerund laboratorium, twintig kilometer verderop. Enkele dagen later kwam de uitslag. Vlektyfus, zonder twijfel. Een vals positief voor een patiënt zonder verschijnselen.

Lazowski stond paf. „Weet je hoe spectaculair jouw ontdekking is?” vroeg hij zijn collega Stanislaw Matulewicz. Op dat moment begreep Lazowski wat zijn rol in de oorlog was – zo vertelde hij decennia later. Hij zou een nepepidemie entameren. Hij begon mensen zonder tyfus te injecteren en hun bloedmonsters op te sturen. Als hij iemand trof die de ziekte daadwerkelijk had, stuurde hij hem naar dokters in dorpen in de buurt, voor de geloofwaardigheid van de epidemie. Joden injecteerde hij niet, omdat hij wist dat Duitsers Joodse tyfuslijders direct doodschoten. Polen werden daarentegen onder quarantaine geplaatst. Aanvankelijk ging dat per huishouden, maar uit angst voor verspreiding van de ziekte – die de Duitsers koste wat kost uit hun fabrieken en werkkampen wilden houden – werd uiteindelijk de gehele regio rond Rozwadow afgesloten van de rest van de wereld.

Voor de meeste Joden was het te laat, maar geen Pool werd meer gedeporteerd. Mensen die eerder een gewisse dood tegemoet gingen, sterkten weer aan. Dat was tegelijk Lazowski’s grootste probleem. Niemand stierf tijdens deze tyfusepidemie. Dat lekte uit, ondanks de quarantaine, en in februari van 1944 kwam een Duits medisch team naar Rozwadow om te checken of Lazowski de boel oplichtte.

Gelukkig werd hij getipt. Lazowski zorgde voor een groot feest in Rozwadow, met muziek en dans. De leider van het team zette het direct op een drinken. Slechts twee dokters gingen de kou in, met Lazowski, die ze naar zijn meest verzwakte patiënten bracht terwijl hij vertelde over de gruwelijke besmettelijkheid van de ziekte „in deze omstandigheden”. Omdat de Duitsers vermoedden dat Lazowski het bloed van één tyfuslijder vermengde met dat van tientallen anderen, namen ze snel een bloedmonster af en lieten het daarbij; snel naar het feest. Lazowski: „Het werd een genoeglijke avond.” Vanzelfsprekend testten ook deze monsters positief.

De Sovjets arriveerden slechts enkele maanden later. Zomer 1944. Nepnieuws had honderden, zo niet duizenden Polen het leven gered. De Amerikaan David Hunt, die een verhaal over Lazowski schreef, beweert dat het om 8.000 mensen gaat. Telefonisch zegt hij, vanuit Des Moines, Iowa: „Als deze coronacrisis Lazowski aan de vergetelheid ontrukt, kunnen we concluderen dat het virus tenminste ergens goed voor is geweest.”