Sloop dreigt voor Etty Hillesumpand

Een bouwval is het langgerekte pand uit 1901 in de Gabriël Metsustraat 2-6 in Oud-Zuid niet. Integendeel, de twee houten erkers, compleet met pinakels, zijn bijvoorbeeld nog puntgaaf en bijna exact hetzelfde als in 1941-42 toen Etty Hillesum (1914-1943) in de bovenwoning op nummer 6 haar beroemde oorlogsdagboeken schreef. In 1937 had Hillesum hier een kleine kamer betrokken, met uitzicht op het Museumplein. Tot haar vertrek naar het doorgangskamp Westerbork in augustus 1942 bleef ze er wonen. „En groet je m’n lieve bureau, de beste plek op deze aarde?”, schreef ze eens aan een vriendin vanuit Westerbork, vanwaar ze in 1943 werd gedeporteerd naar Auschwitz om daar op 29-jarige leeftijd te worden vermoord.

Sloopvergunning aangevraagd

Maar de eigenaar van het pand, vastgoedmagnaat Ronald Egger, ziet weinig in het gave, historische pand dat mede is ontworpen door A.W. Weissman, de architect van onder meer de oudbouw van het Stedelijk Museum aan de overkant van het Museumplein. Egger heeft een sloopvergunning aangevraagd voor het pand, dat hij eerst wilde vervangen door zes luxe appartementen, een galerie en een ondergrondse parkeergarage. Tegen dit plan hebben omwonenden een bezwaarschrift ingediend. Inmiddels heeft Egger een tweede ontwerp laten maken waarin de ondergrondse parkeergarage is komen te vervallen. Ook in dit tweede plan wordt de nieuwbouw veel hoger en groter dan het huidige bouwvolume.

„Het is nu onduidelijk wat de plannen van Egger precies zijn”, legt buurtbewoonster Annemieke Bieringa uit. „Maar de nieuwbouw wordt in ieder geval zo hoog en komt zo diep in de achtertuin te staan, dat er verschillende bomen moeten verdwijnen. Bovendien verliezen sommige bewoners veel van hun privacy met die achtergevel van de nieuwbouw vlak voor hun neus. Anderen hebben geen uitzicht meer, weer anderen krijgen veel minder licht in hun tuin en woning. Gelukkig loopt de procedure van het bezwaarschrift tegen het eerste plan nog, anders had de eigenaar het al mogen slopen. Gabriël Metsustraat 2-6 is namelijk door de gemeente Amsterdam lang geleden bestempeld tot een zogenaamd bouwwerk van de derde orde, dat wil zeggen: zonder veel monumentale waarde. En orde-driepanden mag je slopen.”

Het grote geld heeft de stad overgenomen. En het stadsdeel werkt daar aan mee, omdat het Amsterdam-Zuid in de vaart der volkeren wil opstoten

Rudolf Dekker buurtbewoner en historicus

Bouwwoede in Oud-Zuid

De dreigende sloop van het Hillesumpand staat niet op zichzelf. Amsterdam Oud-Zuid is bevangen door een bouwwoede. Alleen al het vastgoedbedrijf Zuidervastgoed is in de Van Eeghenstraat bezig met de ‘herbouw’ van acht panden tot luxe appartementen. „Het grote geld heeft de stad overgenomen”, zegt buurtbewoner en historicus Rudolf Dekker, auteur van het boek Roofbouw in Oud-Zuid. Bouwpraktijk en politiek in Amsterdam. „En het stadsdeel werkt daar aan mee, omdat het Amsterdam-Zuid in de vaart der volkeren wil opstoten. Sloop van een pand hoeft in de meeste gevallen alleen maar te worden gemeld. Vergunningen voor bouwplannen worden snel en gemakkelijk verleend door het stadsdeel, buurtbewoners worden daar zoveel mogelijk buitengehouden. De sloop van de karakteristieke Valeriuskliniek, die nu wordt vervangen door een nietszeggende blokkendoos met appartementen voor ‘luxury living', ging enkele jaren geleden zo snel dat buurtbewoners niet eens de tijd hadden om te protesteren.”

Als typisch voorbeeld van de architectuur van het grote geld wijst Dekker op een nieuwe villa in het Albert Hahnplantsoen, een lusvormig straatje bij de Apollolaan waar een ongekend mooie reeks bakstenen villa’s uit de jaren twintig en dertig staat. Daar maakte een villa in ‘jaren-dertig-stijl’ op nummer 12 deel van uit. Maar in 2018 liet de nieuwe eigenaar de prachtige villa uit 1929 van Arend Jan Westerman (1884-1966), de architect van onder meer het Berlage Lyceum, slopen. Hij verving het door een nieuw, groot, vrijstaand huis; een dure, maar armzalige en door de grote zwarte ramen ook griezelige imitatie van de echte jaren-dertig-villa die er bijna een eeuw stond.

Wanhoopsoffensief

Begin april begon een aantal verontruste Oud-Zuidbewoners een wanhoopsoffensief om de sloop van het Hillesumpand te voorkomen. De Vereniging Buurtbelang Museumplein stelde een petitie op aan de minister van OCW, waarin de ondertekenaars vragen om het gebouw aan de Metsustraat 2-6 wegens buitengewone architectonische waarde aan te wijzen als Rijksmonument en zo te behouden voor sloop. Tegelijkertijd kwam ook het Etty Hillesum Onderzoekscentrum met een petitie om het Hillesumpand tot Rijksmonument te verklaren wegens de uitzonderlijke cultuurhistorische waarde. Daarnaast deed het Cuypersgenootschap, de stichting ter behoud van het 19de- en 20ste-eeuwse cultuurgoed, bij het dagelijks bestuur (DB) van de stadsdeelcommissie Zuid een verzoek tot ‘spoedaanwijzing’ van Gabriël Metsustraat 2-6 tot gemeentelijk monument. De panden hebben ook grote stedenbouwkundige waarde, vindt het Cuypersgenootschap: met de naastgelegen scholen van de architecten Leliman en Berlage vormen de panden een „sterk beeldbepalend ensemble” dat verloren gaat met de nieuwbouw.

Het offensief – de twee petities zijn inmiddels ondertekend door meer dan 6.000 mensen – had verrassend snel resultaat. Op 19 april besloot het DB van stadsdeel Zuid een onderzoek te beginnen naar de mogelijkheid om de panden Gabriël Metsustraat 2, 4 en 6 tot gemeentelijk monument te verklaren. Daarnaast ondersteunden alle stadsdeelpolitici het verzoek van de gemeente Amsterdam aan de Rijksoverheid om onder meer de Concertgebouwbuurt aan te wijzen als Rijksbeschermd stadsgezicht. Zo’n aanwijzing biedt panden in deze buurt meer bescherming tegen sloop en verminking.

Een hoopvol begin, noemt Joris Marsman van de Vereniging Buurtbelang Museum het succes. „Maar we zijn er natuurlijk nog lang niet”, zegt hij. „De dienst Monumenten en Archeologie die de Hillesumpanden een twintig jaar geleden in orde drie plaatste, moet nog een draai maken. Maar ik heb goede hoop dat dit gebeurt. De argumenten die het Cuypersgenootschap geeft om de panden nu tot monument te verklaren, zijn overtuigend. Bovendien is er voor de architectuur van architecten als Weismann de afgelopen decennia veel meer waardering gekomen.”

Lees ook: Het is oorlog in de Vondelstraat. De buurman verbouwt