Hoge Raad zet licht op groen voor doding diep demente ouderen

Het coronaspook heeft het dementiespook uit het nieuws verdrongen. Tot de Hoge Raad vorige week met een arrest kwam dat de drempel voor euthanasie bij voortgeschreden dementie lager legt. Een arts, zo bepaalde de Hoge Raad, mag op basis van een schriftelijke wilsverklaring euthanasie uitvoeren bij iemand met diepe dementie. Dat mag zelfs als de patiënt de wens voor euthanasie niet meer zelf kan bevestigen – mits die verklaring voldoet aan bepaalde eisen. Er rust voor artsen nog altijd een taboe op het doden van een weerloos mens. Maar dit arrest zet, samen met de wijd verbreide angst voor dementie, artsen sterk onder druk.

Grote boze ziekte

Dementie is de grote boze ziekte van deze tijd . Een sluipende ontgeesting berooft je van wie je dacht te zijn. Er is geen genezing voor de bijna 250.000 mensen met dementie. Zij dwalen door een mist van angst op zoek naar een thuis en een vertrouwd gezicht. Er komen steeds meer zorgbehoeftige dementerenden die de draagkracht van partners, familie en samenleving ver te boven zullen gaan. Rond 2040 ontstaat er een onhoudbare situatie voor de werkende generatie, zo laten demografen zien. De tao of care van grondlegger Anne-Mei The, waarbij veel aandacht is voor het persoonlijke netwerk van dementerenden, breidt zich gestaag uit, maar kan de laatste fase van dementie niet altijd afdoende verzachten. Als dat niet lukt verlenen artsen soms palliatieve sedatie.

Lees ook: ‘Doden in verpleeghuizen: zoek niet naar schuldigen, maar richt je op kwaliteit van leven’

In het zicht van deze dreigende toekomst heeft de Hoge Raad zich uitgesproken over de juridische kaders voor euthanasie bij ernstige dementie op grond van een wilsverklaring. De uitspraak wekt de verwachting dat een arts de dementerende kan ‘verlossen’.

Voorgedrukte wilsverklaringen

De Hoge Raad stelt zich met dit dementie-arrest achter de beoordeling van euthanasie bij wilsonbekwame demente patiënten door de toetsingscommissie euthanasie. Ik ben teleurgesteld omdat dit arrest de drempel voor euthanasie bij ernstige dementie verlaagt. Er zullen binnenkort ongetwijfeld voorgedrukte wilsverklaringen komen, aangepast aan de eisen van de Hoge Raad, die bij huisartsen kunnen worden ingeleverd. Ook drempelverlagend zijn de voorbeelden van ondraaglijk lijden die de Hoge Raad citeert: verdriet, weigeren van eten of drinken, zich afwenden en ander gedrag. Bij vergevorderde dementie is dit niet zelden aanwezig.

Wanneer de familie de arts hierover informeert, moet deze eigen onderzoek doen waarna hij twee onafhankelijke artsen moet vinden die zijn oordeel bevestigen. Voor wie de weg weet in het veld, is dat een peulenschil. De arts kan vervolgens gerust zijn dat de toetsingscommissie de euthanasie als zorgvuldig zal beoordelen en er bestaat weinig kans meer op bemoeienis van het OM.

Rug recht houden

In 2019 is er twee keer melding gemaakt bij de toetsingscommissie van euthanasie bij ernstige dementie. Beide zijn als zorgvuldig beoordeeld. Waarom slechts twee keer? Een weerloos mens doden gaat in tegen het taboe ‘gij zult niet doodslaan’. Weliswaar wordt de roep ‘doe niet zo moeilijk, artsen!’ alsmaar luider, maar tot nu toe weerstaan artsen de druk om dat taboe te overschrijden bij ouderen die ernstige dementie beslist niet willen meemaken. Komt de zorg in verpleeghuizen – en niet te vergeten in de thuiszorg die daarvoor in de plaats is gekomen – verder onder druk te staan, dan is het de vraag of zij hun rug recht houden.

Lees ook: ‘Zorgwekkend ‘ tekort aan psychiaters die euthanasie willen verlenen

Meer aandacht voor de ouderenzorg is niet in zicht. Dit is recent pijnlijk gedemonstreerd door de achterstelling in het verstrekken van beschermende middelen aan werkers in verpleeg- en verzorgingshuizen omdat alle aandacht aanvankelijk uitsluitend uitging naar de werkers op de IC. Zó laag staat de zorg voor ouderen op het prioriteitenlijstje van overheid en volksvertegenwoordigers.

Andere prioriteiten

De zorg voor ernstig dementen zal niet verbeteren als de corona-epidemie achter de rug is, want dan zijn er vast andere prioriteiten dan dementiezorg. Mantelzorgers zullen steeds vaker overbelast raken en schrijnende situaties rond het isolement van demente ouderen worden ‘gewoon’ en onoplosbaar. Dan zullen sommige artsen euthanasie verlenen op grond van een wilsverklaring die voldoet aan de eisen die de Hoge Raad heeft omschreven.

Corona richt een ravage aan in sommige verpleeghuizen. In Het Parool (22/4) las ik dat in een verpleeghuis met 84 demente bewoners in korte tijd er 31 zijn overleden. Na mijn eerste opwelling „wat een zegen voor hen”, krabbel ik terug en verdedig me met: „bij corona is dit hun lot”. Het lot is doelgerichte willekeur (Vasalis), niet door mensenhanden veroorzaakt. Hoeveel van hen zijn in eenzaamheid gestorven, zonder althans één moedige dierbare die het risico op besmetting trotseerde, de hand vasthield? Sterven in isolement is een groter kwaad dan de dood op zich – zowel voor de stervende als voor de achterblijvers.

Een vergelijkbare oprisping speelde me parten bij de diep demente vrouw op wie het arrest betrekking heeft, en die uit de gevangenis van dementie werd verlost. Ik betrapte me op „wat een zegen voor haar” en schrok van mezelf. Die gedachte flitst op, niet te onderdrukken, maar ik rook gevaar. Er is een groot verschil tussen een demente die overlijdt door een virus en een demente die overlijdt aan de naald van de arts.

Moreel kader

Bij de door mensen gemaakte dood willen we binnen een moreel kader te blijven. Het Lot daarentegen trekt zich van ethiek niets aan en speelt, zoals tijdens corona, een spelletje met onze inspanning dierbaren in leven te houden. Juist de Hoge Raad mag niet over ethische dilemma’s rond euthanasie en wilsonbekwaamheid heen lopen. In deze casus plakt zij het etiket ‘wilsonbekwaam’ op de patiënte die op de vraag of ze euthanasie wilde, zei „nu nog niet”. Maar dat is geen zwart-wit begrip, het is een glijdende schaal met in de laatste fase opflakkeringen van heldere momenten. Als zij echt de onttakeling niet had willen meemaken, had zij tijdig thuis, omringd door man en dochter, zelf een humaan einde aan haar leven kunnen maken. Die weg is inmiddels algemeen bekend.

Heeft de Hoge Raad geen oog voor de verscheurende ambivalentie waarbij iemand met een beschadigd brein terugdeinst voor het zwarte gat? Zij begreep de vraag nog wel want haar antwoord was geen wartaal.

Waarom laat de Hoge Raad de toename van het aantal patiënten met voortgeschreden dementie en de gevolgen daarvan buiten beschouwing? Heeft zij voorzien dat de toekomst van de zorg voor patiënten met voortgeschreden dementie een ramp wordt? En meent zij die ramp te verzachten door euthanasie op wilsonbekwamen eenvoudiger mogelijk te maken?

Onverteerbaar

Euthanasie als oplossing voor een tekort aan zorg voor weerloze mensen is onverteerbaar. Wie in het arrest tussen de regels van de juridische formuleringen door leest, begrijpt dat het licht op groen komt te staan voor doding van diep demente mensen. Ik betreur dat in hoge mate.

Het arrest wekt verwachtingen bij patiënten en familie die veel artsen gelukkig niet waar willen maken. De meesten blijven de wilsverklaring zien als een wensverklaring. De patiënt dient, voorafgaand aan de dodelijke injectie, in woord of gebaar te bevestigen dat de dood mag komen. Er is niets op tegen dat die artsennorm strenger is dan de wet, integendeel. Nu de zorg voor de meest kwetsbaren steeds meer tekort zal schieten, is dit arrest ons armzalig antwoord.