De laatste livemuziek in crisistijd: de beiaardiers spelen door

Het Vredespaleis in Den Haag ligt er deze dagen verlaten bij. Maar Heleen van der Weel (73) mag langs de bewaking. Ze haalt een sleutel uit een kastje, zoekt haar weg door doodstille gangen en beklimt de 230 treden van de toren. Om één uur, iedere dinsdag en iedere donderdag, neemt Van der Weel plaats achter het stokkenklavier van het carillon en laat het geluid van de klokken over de stad schallen.

De beiaardiers, hoog boven onze hoofden in de torens van het land, bespelen al ruim vijfhonderd jaar onafgebroken hun instrumenten. Maar nu het openbare leven tot stilstand is gekomen en er nergens nog muziek klinkt in de openbare ruimte, valt hun spel opeens weer op. Met die anderhalve meter afstand zit het wel snor. Je hoeft er je huis niet eens voor uit, het geluid draagt honderden meters. Open een raam en luister naar de laatste livemuziek in crisistijd.

Woensdag begint in Enschede het tweede deel van de Nationale Carillonestafette, waarmee dit jaar driekwart eeuw bevrijding wordt herdacht. Tientallen beiaardiers volgen het spoor van de geallieerde opmars en geven op of rond de lokale Bevrijdingsdag een gratis concert.

‘Alles klinkt vrolijker’

„Je bent eraan gewend dat je niemand ziet”, zegt Van der Weel, die bijna veertig jaar stadsbeiaardier van Den Haag is geweest, aan de telefoon. „Maar je weet dat mensen luisteren. Iemand zei ooit tegen me: alles lijkt vrolijker als de beiaard klinkt.”

Op 14 september vorig jaar ging de estafette van start in Maastricht, de eerste grote Nederlandse stad die bevrijd werd. „Nu is de Hongerwinter achter de rug en gaan we verder”, zegt componist en schrijver Leo Samama (69) aan de telefoon. Samama is secretaris van de Koninklijke Nederlandse Klokkenspel-Vereniging (KNKV), de organisator van de estafette. „We wilden 75 bespelingen realiseren, maar het zijn er meer dan honderd geworden.”

De KNKV ontwikkelde voor de estafette een interactieve kaart, waarop de carillonconcerten te volgen zijn. „Vanwege de coronacrisis zijn alle andere vieringen afgelast, alleen wij kunnen nog doorgaan. Om de beiaard goed te horen moet je juist afstand houden: dat is nu onze kracht”, zegt Samama.

Uniek voor Nederland

Het carillon is een cultuurgoed dat kenmerkend is voor de Lage Landen. In de vijftiende eeuw hing men overal in Europa enkele bronzen klokjes in de torens, die klonken als signaal voor de hele en halve uren. Maar alleen in de Nederlanden groeide hieruit het carillon (of de beiaard, of het klokkenspel), vertelt Van der Weel, die ook historicus is en er enkele boeken over schreef. Het wordt bespeeld met een klavier van stokken, die met staaldraden aan de klepels in de klokken zijn bevestigd.

„Niets is dichter bij God dan het carillon. Daarom worden er ook vaak psalmen op gespeeld”, zegt Samama. Hij componeerde ooit de korte stukjes voor het automatisch carillonspel van de Utrechtse Dom. „Mijn zoon woonde daar vlakbij in een studentenhuis. Hij zei: ‘Papa, had je geen betere noten kunnen schrijven?’ Iets wat je zo vaak hoort wordt vanzelf irritant. Ik kan me voorstellen dat het voor de buren weleens lastig is. Daarom is het zo belangrijk het klokkenspel in de samenleving te integreren.”

Enkele torens in Nederland spelen nog ’s nachts, zoals de Dom en de Westertoren in Amsterdam. De meeste andere klokkenspelen hebben tegenwoordig een nachtuitschakeling. De opkomende hotellerie rond 1910 was daarvoor een belangrijke reden, ontdekte Van der Weel: toeristen klaagden over het nachtelijke getingel, en dat was slecht voor zaken. Ook nu zijn het vooral toeristen en expats die hun beklag doen. „Maar een cultuur die al meer dan vijfhonderd jaar bestaat, die haal je niet zomaar weg. Dan gaan ze maar ergens anders wonen.”