Bekijk corona óók door een culturele en politieke bril

De titel van het speciale NPO-programma vat het Nederlandse narratief rond de Covid-19-uitbraak trefzeker samen: Het coronavirus: feiten en fabels. Het Nederlandse beleid heet gebaseerd op de feiten. Maar wie een beetje om zich heen kijkt en de gevolgen van de crisis op de lange termijn doordenkt, realiseert zich: coronabeleid is cultureel bepaald en betreft wezenlijke politieke keuzes.

Toen corona nog een exclusief Chinees probleem leek, stuurde een Chinese collega mij foto’s van de mondkapjes die hij in China niet meer kon krijgen. Of ik ze alsjeblieft in Nederland wilde bestellen en opsturen. Na enig onderzoek op internet schreef ik hem dat volgens mij de door hem gefotografeerde mondkapjes je niet beschermen tegen het virus. Nee, appte hij terug, het Chinese voorschrift luidt dat ook het dragen van een eenvoudig mondkapje helpt. Een paar maanden later luidt het officiële Nederlandse voorschrift nog steeds: aan mondkapjes heb je als gewoon burger niets.

Eén miljard Chinezen die in fabels geloven? „Maybe it is a matter of culture”, suggereerde mijn Chinese collega. Het duurde even voordat het tot me doordrong: Chinezen dragen mondkapjes ook en vooral om anderen niet te besmetten (daartegen helpt een eenvoudig mondkapje), Nederlanders vooral om zelf niet besmet te worden (daarvoor is een ‘FFP2-masker’ vereist). In Nederland bekijken we bescherming vooral vanuit het individuele perspectief, in China vanuit het collectief. Iedereen draagt ze voor het geval hij of zij die zieke is.

Volksoorlog

Je ziet het steeds duidelijker nu de pandemie over de wereld rolt. Naast dat individueel of collectief perspectief is er ook de oriëntatie op lange versus de korte termijn. Nu China het virus enigszins onder controle lijkt te krijgen en president Xi Jinping zich weer vertoont, benadrukt hij dat het niet alleen om een volksoorlog tegen het virus gaat, maar ook om het langetermijndoel: armoede in China uitroeien. De naschokken van de crisis mogen dat niet in gevaar brengen.

Culturen lopen ook uiteen in de mate waarin ze onzekerheid accepteren. Een narratief van het opbouwen van ‘groepsimmuniteit’, door een meerderheid van de bevolking gedoseerd de ziekte te laten doormaken, is voor onzekerheidsmijdende culturen als bijvoorbeeld Italië een onbenoembare strategie. De leiders van het Verenigd Koninkrijk (lage score op onzekerheidsvermijding) en Nederland (middelmatige score) dragen het vooralsnog uit.

Geert Hofstede, de kortgeleden overleden sociaal-psycholoog, onderscheidde in zijn wereldberoemd geworden studie Culture’s Consequences (1980) deze en andere culturele verschillen, en benadrukte hoe wij van jongs af aan cultureel ‘gecodeerd’ worden. Reacties zijn daarom vaak een reflex. Uiteenlopende culturele ‘programmeringen’ zijn blijkbaar zo dominant, dat zelfs exacte wetenschappers zich er niet aan kunnen onttrekken. Zie de uiteenlopende voorschriften over mondkapjes van Chinese en Nederlandse experts.

Bas Heijne: hoelang kunnen we met onzekerheid leven?

‘Op feiten gebaseerd’

De rede van minister-president Rutte, op 16 maart, paste eveneens in dat narratief van ‘feiten en fabels’, met als centrale boodschap dat het beleid is gebaseerd op de inzichten van wetenschappers. In de uitzending van DWDD, die er direct op volgde, prezen commentatoren het optreden van de premier omdat het „op feiten [was] gebaseerd” en „boven de partijpolitiek” stond.

Dat was ook Ruttes rol, toen 7,6 miljoen Nederlanders naar hem keken. Hier sprak een staatsman, die – met wetenschappelijk inzicht geschraagd gezag – de Nederlandse aanpak uiteenzette. Toch doet politiek ertoe inzake corona. Virologische en epidemiologische kennis zijn cruciaal, maar in de beleidsreacties spelen eveneens politieke overwegingen.

Je kunt politieke standpunten langs verschillende dimensies in kaart brengen: cultureel, links-rechts, en bijvoorbeeld unilateraal-multilateraal. Op die culturele ‘as’ horen de hierboven genoemde ‘gemeenschapsdenkers’ versus de ‘individualisten’. Hoewel alle leiders in tijden van majeure crises een beroep doen op onderlinge solidariteit, zie je toch verschillen binnen Europa tussen politieke reacties van gemeenschapsdenkers en individualisten. Er zijn regeringen – zoals de Spaanse, Italiaanse en Franse – die hoge boetes in het vooruitzicht stellen voor wie de gemeenschap in gevaar brengt. Zet daar tegenover de Britse reactie, die de nadruk legt op persoonlijke verantwoordelijkheid. Leiders als de Italiaanse premier Giuseppe Conte, de Hongaarse Viktor Orbán, maar ook de Deense premier Mette Frederiksen – sociaal-democratische gemeenschapsdenker – leggen een grote nadruk op afbakening van de nationale gemeenschap, terwijl in het Nederlandse narratief de controle van de landsgrens een minder grote rol speelt.

Economische naschokken

Ten tweede de links-rechts dimensie: die zal voor de verwerking van de economische en sociale naschokken van groot belang zijn. Een voorproefje daarvan kregen we toen minister Wiebes in een tv-interview liet vallen dat zzp’ers „zelf bewust dat risico hebben genomen” en niet op extra financiële steun vanuit de overheid hoeven te rekenen. Uit de storm van kritiek die hierop volgde bleek dat niet iedereen zelfstandig ondernemerschap zonder personeel als een vrije keuze ziet. Integendeel: in neoliberale tijden zijn veel mensen juist tegen hun zin in de ‘flexibele schil’ van onze economie geduwd. Het coalitiekabinet kwam dan ook met maatregelen die zzp’ers alsnog te hulp schieten.

Een derde dimensie – unilateralisme versus multilateralisme – betreft de mate van samenwerking die in de politiek wordt gezocht. In de eerste reacties van landen was unilateralisme allesoverheersend. Exportverboden op mondkapjes door onder andere Duitsland en Frankrijk. Sluiting van diverse Schengen-binnengrenzen. Een bod van Donald Trump aan een Duits bedrijf om een vaccin voor de Verenigde Staten te verwerven. Elke regering richt zich primair op haar eigen volk.

China is een fase verder in de crisis en levert met veel mediavertoon juist vliegtuigladingen mondkapjes aan Europese landen. China-kenners verwachten dat China zal proberen zijn invloed te vergroten in multilaterale organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), die een belangrijke rol spelen in deze crisis. Multilateralisme met Chinese karakteristieken dus.

Geopolitieke schok

Het is de vraag welk land (of groep van landen) een internationaal voorbeeld stelt in de effectieve binnenlandse aanpak van de crisis. En daarmee de legitimiteit verwerft om een wereldwijde aanpak van de crisis te coördineren en tevens een mondiale recessie te dempen. Als de Verenigde Staten de America First-reflex niet snel te boven komen, kan de coronacrisis een geopolitieke botsing met China teweeg brengen, waarbij de huidige wereldorde zich herschikt.

Ik moet denken aan een reis naar Ethiopië, twee maanden geleden. Toen ik aankwam op het vliegveld van Addis Abbeba, moest ik eerst mijn temperatuur laten meten en pas daarna mijn paspoort laten zien. Mijn eerste reflex was: wat een lange rij! Maar nu zie ik dat moment niet langer als tijdverlies. Immers: de kennis dat er een virus rondwaart in het buitenland dat de Ethiopische bevolking nog niet heeft, maakt het logisch om iedereen die de grens over wil te controleren op die ziekte. In de kranten verschijnen al tal van bijdragen over hoe andere landen de strijd tegen het virus aanpakken. Mensen willen zich informeren en leren. Ook overheden moeten dat systematischer doen. Door een politieke en culture bril naar corona kijken is dus allereerst leerzaam.

Ten tweede is een ‘gezonde’ politisering van het coronabeleid nodig gezien de pijnlijke keuzen die komen. ‘Feiten en fabels’ zijn ook woorden waarachter je veilig kunt schuilen, zodat je je nog niet hoeft te verantwoorden voor die keuzen. Elke politieke partij heeft de opdracht om vanuit haar traditie te agenderen wat van waarde is, hoe dat door deze crisis en de naschokken onder druk komt, en wat ons te doen staat. Niet alleen denken op de korte termijn, maar ook over de economische en sociale gevolgen op langere termijn.

Ik zag dat nog onvoldoende in het debat in de Tweede Kamer van afgelopen week. Juist door onzekerheden en pluraliteit binnen de wetenschap te erkennen en door te argumenteren over adviezen bescherm je de status van experts. Wie duurzame legitimiteit van het beleid verlangt moet de kernwaarden en politieke keuzes verdedigen. Immers, de prijs van te vér doorgevoerde depolitisering (‘there is no alternative’ voor onze koers ‘gebaseerd op de feiten’) is populisme.

Column: Corona dwingt landen voorbij hun nationale reflexen

Europese ‘manier van leven’

Ten slotte wordt de coronacrisis de lakmoesproef voor Europese politiek, een kans om leiderschap te tonen, intern en extern. Lukt het de Europese Unie om de lidstaten te ondersteunen in de bestrijding van het virus, en te bevorderen dat lidstaten van elkaars beleid en fouten leren? Komt de EU met een effectief economisch noodplan, nu de ECB de afgelopen jaren reeds vuurkracht verloor, de begrotingsonderhandelingen over een centje meer of minder nog lopen, en de redding van de economisch zwakste landen aanzienlijke solidariteit vergt? En is er inderdaad een ‘Europese manier van leven’ die ons kompas kan zijn voor de omgang met het virus en de economische en sociale gevolgen? Europese samenwerking zal bescheidenheid vragen over het eigen gelijk, maar ook erkenning van wezenlijke culturele verschillen. Kan de EU een mondiale voortrekkersrol gaan spelen tussen verschuivende Chinese en Amerikaanse tectonische platen? Gaan we de samenwerking op het gebied van volksgezondheid en economie aan met China en, zo ja, onder welke voorwaarden?

Strategische autonomie verkrijg of verlies je vooral als gevolg van een crisis als deze. De Europese leiders, Ursula von der Leyen en Charles Michel, kondigden bij hun aantreden een geopolitieke rol aan voor de Europese Unie. Het moment om die waar te maken is nu.