‘We gaan een tijd in van compromissen’

In een stad in Beieren zongen inwoners deze week uit volle borst, met trommels en tamboerijnen, het Italiaanse verzetslied ‘Bella Ciao’ voor Italië. In Bazel hebben jongeren op Facebook de pagina ‘Gärn gschee – Basel hilft’ opgezet (‘graag gedaan, Bazel helpt’). Die pagina heeft bijna 12.000 leden die mondkapjes regelen, boodschappen doen voor ouderen en online concerten verzorgen. In Londen bieden mensen in chatgroepen aan om op poezen en honden te passen van inwoners die de stad uit willen.

Hoe moeten we dit soort initiatieven duiden, die we overal in Europa zien? Zijn ze naïef en tijdelijk? Of maakt het coronavirus een solidariteit bij mensen los die een tijdlang verdwenen was?

Heinz Bude, macrosocioloog aan de universiteit van Kassel, denkt het laatste. Bude schreef in 2019 – dus vóór het coronavirus de kop opstak – het boek Solidarität, die Zukunft einer grossen Idee. Daarin betoogt hij dat het kille neoliberalisme op zijn retour is en dat mensen genoeg krijgen van het individualisme. „Het coronavirus versterkt deze ontwikkeling”, zegt hij in een lang telefoongesprek. „De betekenis van solidariteit verandert zelfs. Het oude concept was dat de sterken de zwakken steunen. Dat was een solidariteit tussen groepen, tussen winnaars en verliezers. Ze stond in het teken van het ‘gevecht’. Wat je nu ziet, is meer solidariteit tussen individuen. Niet meer tussen rijken en armen, winnaars en verliezers. Deze crisis raakt namelijk allen, ongeacht sociale klasse en inkomen.”

Is Corona de grote nivelleerder?

„Precies. Dit gaat verder dan bepaalde groepen die lijden en geholpen moeten worden. Dit gaat om de kwetsbaarheid van het leven zelf. Daardoor ontstaat er een nieuwe stemming in de samenleving. Het idee van zelfredzame individuen die autonoom keuzes maken en hun eigen bonen moeten kunnen doppen, volstaat niet meer. Solidariteit was lang iets voor anderen. Nu hebben we het zelf nodig.”

Hunkeren mensen naar bescherming?

„Ja. De tijd waarin alles vooral om vrijheid draaide, is voorbij. Nu zie je dat bescherming, protectie, weer belangrijker wordt.”

Grijpt de staat niet te hard in, met lockdown-maatregelen die onze vrijheden teveel beperken?

„Daar ben ik niet zo bang voor. Ik denk niet dat we onze fundamentele vrijheden kwijtraken, wel dat er een beter evenwicht komt tussen vrijheid en bescherming. Dat was hard nodig. Tot nog toe riepen vooral radicaal-rechtse politici om bescherming. Mensen als Trump, met zijn America first. De meeste burgers willen dat helemaal niet. Het is ze te regressief en te exclusief. Wat het coronavirus doet, is mensen laten beseffen dat meer bescherming onderdeel moet worden van onze maatschappij. Niet voor bepaalde groepen, maar voor iedereen. Dat is niet regressief, maar juist progressief. Het is immers toekomstgericht.”

Neemt dit radicaal-rechts wind uit de zeilen?

„Ik vermoed van wel. Politici van diverse partijen slaan in allerlei landen de handen al ineen. We gaan een tijd in van compromissen. Hier en daar zul je regeringen van nationale eenheid krijgen. Extremisme of stemmingmakerij tegen buitenstaanders gaan, denk ik, langzaam op hun retour. De meeste burgers willen niet meer óf vrijheid óf bescherming – nee, ze willen beide. We gaan op zoek naar de synthese tussen die twee. Ik denk dat we minder polarisatie gaan zien.”

U bent een optimist.

„Het gaat niet om optimisme, het gaat om hoop. Ineens hebben mensen weer hoop dat die synthese te vinden is. Daarom zijn ze solidair met de Italianen en gaan ze boodschappen doen voor elkaar. Omdat het zin heeft, nu. We hebben alles decennialang vanuit economisch perspectief bekeken. Burgers werden vooral als ‘consumenten’ gezien. Dat kantelt nu. Het was al een tijdje aan de gang – zie het protest tegen de doorgeslagen globalisering, tegen internationale handelsverdragen, tegen vliegreizen en massatoerisme. Corona versterkt dit. Het toont ons dat we een nieuwe interpretatie van de globalisering moeten vinden.”

Lees ook: Door de crisis is de staat weer leidend

Wie zegt dat we die interpretatie ook vinden?

„Maar dat gebeurt al. Mensen die in Australië zaten en nu vanwege corona gerepatrieerd worden, gaan heus niet volgend jaar weer. Ineens zien ze hoe kwetsbaar ze zijn. Dat verandert ons gedrag. Velen vinden het goed dat er minder gevlogen wordt nu we thuis moeten blijven. Mensen geven elkaar tips over koken met minder ingrediënten. In veel flatgebouwen in Europa hebben ze systemen opgezet om buren te helpen. Wat we nu meemaken, is extreem. De schade is waarschijnlijk enorm. Maar we zien dat er óók goede kanten aan zitten. Dit opent onze ogen. Het toont aan dat we niet alleen individuen zijn, maar dat we afhankelijk zijn. Dat we deel uitmaken van een groter geheel. Dat is waar veel mensen al een tijdje naar snakken. Naar meer betekenis.”

Mensen die mensen helpen, is dit niet gewoon empathie? Waarom denkt u dat het solidariteit is?

„Empathie is tijdelijk, vrijwillig en vrijblijvend. Wat we nu zien, gaat verder. Veel burgers zien het als burgerplicht om anderen te helpen. Plicht is een sleutelwoord hier. Het is een essentieel onderdeel van solidariteit. En ‘plicht’ is complementair met ‘recht’.”

Wat bedoelt u daarmee?

„Lange tijd draaide de samenleving vooral om rechten. We zagen burgers als individuen wier rechten beschermd moesten worden. Hun leven hoefde niet beschermd te worden. Dat verandert. Mensen krijgen genoeg van de privatisering van het leven. Dat je puur op jezelf bent aangewezen, en dat alles wat je overkomt het gevolg is van keuzes die je zelf hebt gemaakt, dat kan toch niet de zin van het leven zijn? Ook op dit punt gaan we rechten en plichten beter wegen. Zelfs de sociaal-democraten, die in veel landen vooral blijven hameren op rechten voor minderheden, beginnen eindelijk te begrijpen dat het tijd wordt voor een breder, inclusiever verhaal. En dat ze niet alleen maar over rechten en identiteit moeten praten, maar ook over collectieve plichten. We gaan in de toekomst goddank wat minder over rechten en minderheden praten en wat meer over plichten en meerderheden. Dit is waar solidariteit om draait. Die is inclusief: voor alle burgers.”

Welke rol moet de staat hierin spelen?

„In Duitsland is al een discussie losgekomen over ‘Staatsbedürftigkeit’ van de samenleving, ofwel in hoeverre de samenleving afhankelijk is van de staat. Afgelopen decennia stonden in het teken van de terugtrekkende staat. Daar was de laatste tijd veel protest tegen – zie de gele hesjes in Frankrijk of de demonstraties in Libanon en andere landen. De demonstranten wilden méér staat. Wat opviel, was dat zij de sympathie kregen van veel burgers die niet de straat opgingen. De boodschap werd vrij breed gedragen. Corona kan weleens een symbolisch keerpunt zijn. Regeringsleiders houden plotseling verantwoordelijke speeches. België kreeg ineens een regering. Veel landen stellen immense economische hulppakketten beschikbaar voor gedupeerden. Dit is anders dan de financiële crisis in 2008. Dit is socialer en ruimhartiger ook. De inclusieve staat maakt een comeback. Iemand die dit intuïtief al aanvoelde, was de Beierse politicus Markus Söder.”

Wat deed hij dan?

„Hij is de leider van de conservatieve CSU. Hij zat vroeger heel dicht tegen AfD-standpunten aan: bikkelhard tegen migranten en minderheden. In de loop van vorig jaar is hij gedraaid. Hij wil een inclusief politicus zijn. Geen groepen uitsluiten. Hij is een politieke en sociale bruggenbouwer geworden, die praat over collectieve actie en solidariteit.”

Is Söder niet gewoon een opportunist?

„Wellicht, maar in elk geval voelde hij wel hoe de wind waait. Door de uitzonderlijke situatie waarin we zitten, voelen andere mensen dit nu ook. Dit kan een moment worden, een historisch moment, waarop mensen de betekenis van hun eigen bestaan en daden opnieuw interpreteren. Je ziet al langer dat mensen, vooral jongeren, snakken naar een wereldbeeld. Ze willen naar de essentie van het bestaan. Minder pragmatisme, meer zingeving. Het is niet voor niets dat iemand als Greta Thunberg zo’n grote aanhang heeft: zij wil back to the basics. Het succes van de Groenen in diverse landen komt voort uit diezelfde hang naar meer simpelheid en meer elementaire waarheid.”

Hoe toont de coronacrisis ons die waarheid dan?

„Bij corona is de waarheid heel simpel: het gaat om leven of dood. Simpeler kun je het niet hebben.”