‘Hamlet, broeder, je gedraagt je als een tatta’

Hoe lang ik verwacht dat dit interview duurt, want dan kan hij misschien na afloop nog even terug om het laatste stuk van de repetitie bij te wonen. Schrijver Abdelkader Benali had zichtbaar plezier om de acteurs van de Toneelmakerij te zien werken met zijn radicale bewerking van Shakespeares Hamlet. Hij hertaalde de klassieker tot broeierig jeugdtheater over botsende culturen in een sterk gepolariseerde maatschappij.

Ondanks enkele tegenslagen – twee acteurs vielen onverwacht uit tijdens de repetities, onder wie Bilal Wahib, die Hamlet zou vertolken – is de sfeer goed in Urban Resort Lely, het voormalige Calvijn College in Amsterdam Nieuw-West dat sinds een paar jaar als broedplaats voor kunstenaars fungeert. Wahib werd vervangen door Sabri Saddik en regisseur Paul Knieriem heeft gelijktijdig met dit interview, een paar tafeltjes verderop, met een mogelijke nieuwe Horatio afgesproken. Er zijn op dat moment nog twee weken te gaan voordat er voor het eerst voor publiek wordt gespeeld.

Benali laat zich niet van de wijs brengen. „Tja, dat er tot twee keer toe een acteur uitviel, was natuurlijk wel even zuur. Maar verder heb ik me er niet te veel mee beziggehouden.”

Abdelkader Benali (1975) kwam op vierjarige leeftijd vanuit Marokko naar Nederland en groeide op in Rotterdam. Hij debuteerde in 1996 met Bruiloft aan zee en schreef sindsdien bijna dertig boeken. In 2002 won hij met zijn roman De langverwachte de Libris Literatuurprijs. Zijn meest recente boek De weekendmiljonair verscheen eind vorig jaar. Maar ook in het theater duikt zijn naam zo nu en dan op. Hij schreef en bewerkte enkele toneelstukken, waaronder Jasser (2001) en Kalief van Nederland (2019), de monoloog waarmee hij het afgelopen half jaar zelf langs de theaters toerde.

Lees ook dit persoonlijke interview (2018) met Abdelkader Benali: ‘Elke dag vertel ik onwaarheden’

Met het idee om een eigentijdse bewerking van Hamlet te maken, liep hij al lange tijd rond. Shakespeares ‘stuk der stukken’ uit begin zeventiende eeuw draait om de jonge Deense kroonprins Hamlet, wiens vader vermoord is door zijn oom Claudius. In een poging zijn oom te ontmaskeren en de moord op zijn vader te wreken, sleurt Hamlet zijn hele omgeving – inclusief zijn moeder, zijn lief en zichzelf – genadeloos de afgrond in.

Benali herinnert zich nog goed dat hij Hamlet voor het eerst zag, in 1997 in regie van Theu Boermans, bij het inmiddels opgeheven theatergezelschap De Trust. Jacob Derwig speelde de titelrol – „vooral die neurotische energie van hem maakte destijds enorme indruk op me” – en Halina Reijn was Hamlets liefde Ophelia. Op wat schooltoneel na, was het Benali’s eerste kennismaking met het toneel. „Met een vrijwel volledig wit publiek”, voegt hij eraan toe.

Dat wordt nu waarschijnlijk wel anders. Hamlet komt in Benali’s bewerking uit een Arabische familie, voor wie street credibility en erkenning belangrijke waarden zijn. Ophelia komt uit een rijk en wit gezin. Benali maakte van haar een klimaatactiviste, gemodelleerd naar Greta Thunberg. Van Ophelia’s broer Laertes maakte hij een soort Thierry Baudet. Benali: „Hij symboliseert het witte sentiment dat je nu veel ziet. Een geprivilegieerde jongen die vindt dat zijn rijke pappie zich niet zou moeten inlaten met die andere culturen.”

Amsterdamse Hamlet

Benali situeerde ‘de ultieme wraaktragedie’ tegen de achtergrond van een sterk gesegregeerd (gefictionaliseerd) Amsterdam Nieuw-West, waarin de oorspronkelijke bewoners lijnrecht tegenover de vastgoed-elite staan. Publiek dat door het panorama-raam waarvoor het toneelstuk zich straks afspeelt naar buiten kijkt, ziet het stadsdeel met de oude flats met schotel-antennes naast enorme bedrijfspanden en dure penthouses. Benali verhuisde twintig jaar geleden naar Amsterdam en kocht onlangs een huis in Nieuw-West. Hij kent de buurt naar eigen zeggen inmiddels door en door.

„Ik wist meteen dat ik er een echte Amsterdamse Hamlet van wilde maken”, vertelt Benali. Het belangrijkste thema van de stad – en van veel grote steden – is volgens hem op dit moment de toenemende gentrificatie en de problemen die daaruit voortkomen. „Dat de oude inwoners zich in de steek gelaten voelen en de nieuwe bevolking een enorme groei doormaakt, zorgt in dat soort buurten voor enorme onvrede. De kloof tussen hen wordt steeds groter. Dat zie je misschien wel het scherpst gebeuren hier in Nieuw-West.”

In zijn bewerking komt Hamlet, na een aantal jaren op een privéschool in het rijke centrum te hebben gezeten, terug in de buurt waar hij is opgegroeid. Zijn oude vriend Horatio – een snelle drugsdealer met een rappe tong – herkent hem aanvankelijk niet: „Broeder, je gedraagt je als een tatta [een witte Nederlander, red.].” De wijk is veranderd: rijke mensen laten luxe nieuwbouwappartementen, winkelcentra en datacentra bouwen. De armen houden zich schuil in de vele bouwputten, buiten het zicht van de elite. „Er is geen plek meer voor jonge mensen hier”, zegt Horatio in de openingsscène. „Alles kost geld. Niemand kan meer huren, iedereen woont nog thuis. En dat noemen ze vooruitgang. Fuck die vooruitgang.”

Benali: „De jongeren in dit soort wijken zijn zich erg bewust van het feit dat hun toekomst is afgepakt. En zonder toekomst kun je geen plannen meer maken, geen lijnen uitzetten. Als je daar de uiterste consequentie van doorvoert, zoals ik nu bij Hamlet doe, word je uiteindelijk ontoerekeningsvatbaar. Hamlet beschuldigt zijn oom Claudius er niet alleen maar van dat hij zijn vader heeft gedood, maar ook dat hij daardoor zijn toekomst heeft afgenomen.”

Hebben of niet hebben

De blik op de toekomst heeft volgens Benali plaatsgemaakt voor wat hij „een soort casinocultuur” noemt. „Je moet nú je kansen pakken. Een diploma is niet belangrijk, fake it till you make it.” Het idee dat altijd en overal geld kan worden gemaakt, zit volgens Benali diep in deze jonge mensen geworteld. „Veel mensen hier denken niet zozeer na over de lange termijn, maar meer over wat iets direct oplevert. Hun identiteit ontlenen ze vooral aan hun bezit.”

Om dat te benadrukken veranderde hij Hamlets iconische woorden „To be or not to be” in „hebben of niet hebben”. Benali: „Uiterlijke schijn is het nieuwe normaal geworden. Je hebt in Nieuw-West ook niet voor niets heel veel schoonheidssalons: iedereen is constant bezig om zich het uiterlijk van succes aan te meten.

„De komst van het grote geld heeft in dit soort wijken voor grote problemen gezorgd”, zegt Benali. Hij ving dat in de metafoor van een gigantische bouwplaats, waarin de onderklasse onder erbarmelijke omstandigheden werkt aan een enorm nieuwbouwcomplex met appartementen voor de allerrijksten. De ruime aula van Urban Resort Lely is voor de gelegenheid omgetoverd tot een onoverzichtelijk bouwterrein: steigers, brokken cement, gipsen platen, rondslingerend gereedschap, pallets, werkbanken en zelfs een mobiel toilet. Het publiek zit daar op grote tribunes omheen, en kijkt vanuit de hoogte op de spelers neer alsof je in zo’n bouwput kijkt.

Benali: „Iedereen projecteert zijn eigen verlangens op zo’n bouwput. Het draagt de belofte van iets nieuws dat gaat verrijzen. Tegelijkertijd is het ook de enige plek die nog ruimte biedt aan de onderklasse. Voor hen staat het juist symbool voor pure uitzichtloosheid. En de rijken staan eromheen en turen ernaar.”

Evidente parallellen

De parallellen tussen de thema’s die zich in Hamlet manifesteren en die Benali terugziet als hij in zijn eigen buurt over straat loopt, zijn volgens hem evident. „Mensen noemen het wel eens ‘een slimme vondst’ om het stuk in Nieuw-West te situeren, maar dat zie ik helemaal niet zo. Ik heb het niet verzonnen om Hamlet leuk of aansprekend te maken. Het is een uitkomst van een onderzoek naar de relevantie van het stuk.”

Met een aantal in het oog springende producties is Hamlet de laatste jaren opvallend populair in het Nederlands jeugdtheater. Theater Rotterdam bracht vorig seizoen de succesproductie Hamlet, de familievøørstelling – met Hamlet als nukkige, puberende surfdude – en in 2016 was hij in Brainpowers jongerenbewerking voor ZEP Theaterproducties een arrogante, opgefokte macho.

Volgens Abdelkader Benali kunnen jongeren veel van het personage leren. „Hamlet is enerzijds een heel slimme jongen die allerlei kansen heeft, maar hij is ook een moordenaar. Dat gevecht tussen die verschillende rollen is belangrijk en herkenbaar. Door Hamlet komen jongeren erachter dat dat een universeel conflict is, dat als een rode draad door onze geschiedenis loopt.”