Misinformatie over coronavirus gaat ook viraal

Eén gram vitamine C per uur helpt tegen het coronavirus. Ieder kwartier een slokje water ook. Het virus zal naar de maag „spoelen”, maagzuur zal het virus doden. Het coronavirus is in een Chinees lab ontwikkeld, gefinancierd door Bill Gates. Kans op overlijden: 15 procent. Allemaal niet waar. Maar misleidende informatie is van alle tijden en duikt rond de meest uiteenlopende onderwerpen op. Het coronavirus combineert twee eigenschappen die het tot uitermate geschikte voedingsbodem maakt: er bestaat nog veel onduidelijkheid over het virus (hoe verloopt de ziekte? Wie krijgt het?) en twee: het virus gaat vrijwel iedereen aan. Zie hier de ideale grond om geruchten aan te wakkeren.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zegt niet alleen een epidemie maar ook een „infodemic” te bestrijden, een informatiestroom van epidemische proporties, die het vinden van de juiste informatie belemmert. Sociale media kondigden daarop maatregelen aan. Wie nu op Google, Facebook, Instagram, Twitter of TikTok op ‘coronavirus’ zoekt, krijgt een informatieblok met feiten en vaak ook links naar betrouwbare websites. Daarnaast beperken of verwijderen sociale mediabedrijven berichten die door factcheckers of gezondheidsorganisaties als onjuist zijn bestempeld. Facebook geeft zelfs onbeperkte gratis reclame weg aan de WHO om de ‘infodemic’ in te dammen.

Lees ook:Wat leeft er in de wereld van Nederlandse complottheorieën?

Biowapens en vleermuizensoep

Maar zelfs mét al deze maatregelen blijken de oplichters, complotdenkers en paniekzaaiers nauwelijks te stoppen. NRC bekeek de twintig populairste Nederlandstalige berichten over het coronavirus die op sociale media rond gaan. Het goede nieuws: van de twintig populairste berichten bevatten er zestien feitelijk juiste informatie, veelal afkomstig van gevestigde media. Eén bericht is overduidelijk onjuist, maar valt onder satire: ‘Elfstedentocht afgelast vanwege coronavirus’.

Drie berichten in de top-20 zijn ronduit misleidend. Het populairste (27.700 interacties, het aantal keer dat een artikel wordt gedeeld, geliked of becommentarieerd) is afkomstig van een anti-vaccinatiewebsite en suggereert dat de WHO, de farmaceutische industrie en Bill Gates belang hebben bij de verspreiding van het virus. Eveneens populair: een bericht dat vleermuizensoep noemt als oorzaak van het virus (een hoax die de afgelopen tijd veel rondging), en een bericht dat claimt dat het virus – op kosten van Bill Gates – als biologisch wapen in een laboratorium is ontwikkeld.

Vervalste screenshots

Peter Burger is docent aan de Universiteit Leiden en nepnieuws-expert. Net als zijn internationale collega’s zag hij de afgelopen weken talloze misleidende corona-berichten voorbijkomen. Wat Burger tot nu opvalt in Nederland – en dat is nieuw wat hem betreft – is de „buitensporige hoeveelheid” vervalste screenshots. Screenshots van bestaande berichten van nieuwsorganisaties en gezondheidsinstellingen waaraan gesleuteld is.

Zo ging er een afbeelding rond van de site van Omroep Brabant. In het oorspronkelijke bericht wordt melding gemaakt van twee besmette mensen die carnaval vierden in Tilburg. In het vervalste bericht is ‘Tilburg’ vervangen door ‘Gemert’. Datzelfde gebeurde op basis van een bericht op de site van Hogeschool Saxion: de onderwijsinstelling meldde voorzorgsmaatregelen, het gemanipuleerde bericht meldt dat de school dichtgaat vanwege een besmettingsgeval. En volgens een gemanipuleerd NOS-bericht, van vóór de eerste Nederlandse besmetting, zouden er op de TU Delft alleen al veertien studenten met corona zijn.

De gemene deler: gerommel met data. In al die screenshots wordt het aantal besmette mensen opgeschroefd, of een instelling of woonplaats verdacht gemaakt.

Lees ook: Hoe alles een kwestie van perspectief werd

Razendsnel volgers verzamelen

Naar de motivatie van de mensen achter de misleidende berichten kan Peter Burger slechts gissen. „Het kan gaan om een zieke grap”, zegt hij, al is er inmiddels ook zeker één geval bekend waarbij de afzender commerciële motieven had. Burger noemt twitteraccount ‘Corona Nederland’, dat inmiddels offline is gehaald. Twitter archiveerde enkele tweets, waaruit valt op te maken dat het account ongefundeerd nieuws bracht over corona-doden en besmettingen: ‘Breaking: 9 mensen overleden aan Coronavirus-gerelateerde klachten in ziekenhuis Breda.’ Tegelijkertijd verkocht iemand met hetzelfde telefoonnummer mondmaskers à 275 euro op Marktplaats. Oftewel: op Twitter werden mensen bang gemaakt, op Marktplaats kon je dat gevoel afkopen.

Behalve het opschroeven van het aantal doden en besmettingen, is er nog een populaire categorie: alternatieve middelen waarmee je het virus te lijf kunt gaan. Het artikel dat adviseert elk uur één gram vitamine C in te nemen, raadt ter ondersteuning van de vitaminekuur kurkuma-extract en cannabisolie aan – te koop in de webshop.

Een andere drijfveer voor het maken van misleidende berichten, zegt Burger, is clicks of volgers verzamelen. „Je kunt je bereik op die manier razendsnel vergroten, om vervolgens een heel andere politieke boodschap of ideologie onder dat publiek te verspreiden.” Internationaal zien collega’s van Peter Burger dat desinformatie rondom corona gebruikt wordt om overheden of bevolkingsgroepen zwart te maken. Niet alleen zou de Chinese overheid achter de verspreiding van het virus zitten, het land zou corona-doden verbranden – berichten die zijn aangevuld met luchtfoto’s van smog die de activiteit van verbrandingsovens moet aantonen. In Taiwan voedt de stroom aan misleidende berichten het vermoeden dat Chinese staatstrollen desinformatie verspreiden om de regering van de onafhankelijke staat te ondermijnen.

Politiek punt

Maar behalve het maken van misleidende berichten, is er een nog veel grotere groep mensen die misinformatie verspreidt. Burger legt uit dat ‘verspreiden’ niet hetzelfde is als ‘geloven’. Hij onderzocht de mechanismen bij misinformatie rondom criminele dreiging – dus niet voor gezondheidsnieuws – en zag een verschil tussen de veronderstelde betrouwbaarheid van een bericht en de manier waarop de lezer handelt. Zijn conclusie: mensen delen ook nieuws dat ze niet (helemaal) vertrouwen. „Omdat ze een politiek punt willen maken bijvoorbeeld. Het bericht klopt niet, maar het hád waar kunnen zijn”, zegt Burger. „Of ze sturen het door om samen met anderen uit te puzzelen wat waar is en wat niet.”

Burger maakt zich vooralsnog geen grote zorgen over de gevolgen van misleidend nieuws, in Nederland althans. „In India zagen we voorbeelden van lynchpartijen door nepnieuws. Hier is het vertrouwen in instituties kennelijk nog hoog genoeg.” Mensen weten het RIVM goed te vinden – het aantal bezoekers van de website vertienvoudigde de afgelopen maand. Peter Burger haalt een voorbeeld aan uit eigen onderzoek: een bovenmatig veel gedeeld bericht dat zuiveringszout met citroen beter werkt dan chemotherapie. „Er zijn geen gegevens bekend dat mensen sindsdien massaal chemotherapie afzweren.”

Problematischer kunnen misleidende berichten zijn als die één plek verdacht maken: zoals de Saxion Hogeschool. Er zijn voorbeelden bekend uit het recente verleden die schade tot gevolg hadden. „Shoarmazaken die ineens volledig gemeden werden, en een ijscoman in Wijchen die naar kinderen zou loeren. Die kwam serieus in de problemen.”