Multatuli, of het belang van literatuurlezen

Het is deze maandag precies 200 jaar geleden dat Eduard Douwes Dekker, beter bekend als de schrijver Multatuli, werd geboren in de Korsjespoortsteeg in Amsterdam. De auteur van Max Havelaar (1860), de roman waarmee de moderne Nederlandse literatuur begint, had eigenlijk maar één doel: „Ik wil gelezen worden”. Gelezen worden om zijn boodschap over te brengen dat Nederland, de ‘roofstaat aan de Noordzee’, bezig was de bevolking van de kolonie Nederlands-Indië te onderdrukken.

Het boek deed bij verschijning een ‘rilling’ door het land gaan en bleef, niet alleen als aanklacht tegen de misstanden in Nederlands-Indië, maar ook door zijn bijzondere vorm en schitterende stijl steeds de aandacht trekken van nieuwe generaties lezers en onderzoekers, tot op de dag van vandaag.

De roman werd in bijna veertig talen vertaald. Veel andere schrijvers erkenden de kwaliteiten van Multatuli. Hermans deed dat in De raadselachtige Multatuli, Jan Wolkers noemde Multatuli’s stijl ‘van een onthutsende genialiteit’. In 1999 kenschetste de Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer de Max Havelaar nog als ‘the book that killed colonialism’.

Multatuli gold en geldt nog altijd als inspiratiebron voor schrijvers, vrijdenkers, socialisten, feministen en humanisten – als een van de grote rebellen uit de Nederlandse literatuur.

Dat is allemaal heel mooi, natuurlijk, maar blijft dat zo? Want er is sinds 2015 sprake van een teruggang in de leesprestaties en een aanhoudend gebrek aan leesmotivatie onder Nederlandse jongeren, zo bleek eind vorig jaar uit het PISA-rapport. Dat tij moet worden gekeerd. En ik beschouw het als mijn opdracht daaraan een bijdrage te leveren.

Waarom is het lezen van literaire teksten van belang? Wat ik vooral wil betogen, is dat veel literatuur relevante kwesties aansnijdt, maatschappelijke problemen die wortelen in het verleden – bijvoorbeeld de dekolonisatie of de Tweede Wereldoorlog – of, in het heden, onze snel veranderende maatschappij, de toestand in Europa, de toegenomen digitalisering en globalisering, de migratieproblematiek.

Literatuur laat ons daarover reflecteren. Literatuur is een tijdmachine, een subliem medium dat ons in staat stelt de wereld door de ogen van andere mensen te zien, uit heden en verleden, uit eigen en andere culturen. Literatuur laat ons nadenken over ethische kwesties. Over daders en slachtoffers. Literatuur is een kunstvorm die ons in staat stelt om althans tijdelijk de condition humaine, het besef van wezenlijke eenzaamheid van de mens, op te heffen of te verzachten.

Reportage: Museum in de stad van Max Havelaar

Moedertaal koesteren

Daar komt bij dat literatuur taal op z’n best is. Die taal, onze moedertaal zo u wilt, moeten we koesteren.

Daarom is het slecht nieuws dat er momenteel (maar eigenlijk al veel langer) een teruggang is in de leesprestaties en een aanhoudend gebrek aan leesmotivatie onder Nederlandse jongeren in Nederland.

Hier en daar, ook in NRC, vallen defaitistische geluiden op van mensen die het Nederlands als cultuurtaal al hebben opgegeven.

Ik zeg: dit is een wake-upcall. Natuurlijk, er zijn her en der al zeer goede initiatieven tegen ontlezing gaande. Maar ik pleit voor een brede aanpak, noem het een deltaplan, waarbij bijvoorbeeld curricula in het basis- en middelbaar onderwijs, lerarensalarissen, betaalbare huisvesting voor leerkrachten in grote steden of een cultuurverandering bij beleidsmakers, hoog op de urgentielijst komen. Kort gezegd: het gaat gewoon om geld, veel meer geld, en aandacht.

Het belang van leesonderwijs, en dan doel ik op het lezen van literatuur, kan moeilijk worden overschat. In dit bestek stip ik even een paar punten aan: onderzoek wijst uit dat het menselijk brein baat heeft bij het lezen van complexe literaire teksten, dat jonge mensen via het lezen van literatuur spelenderwijs hun taalvermogen en creativiteit ontwikkelen. Ook empathie, het vermogen om zich te verplaatsen in denkbeelden van anderen, andere culturen en werelden kan via literatuur worden verbeterd. Leesvaardigheid, speciaal van lange en complexe teksten, bevordert het vermogen om samenhang te zien, te kunnen synthetiseren. Door het lezen van literatuur worden leerlingen getraind in het lezen en begrijpen van redelijk complexe teksten en dat is bijvoorbeeld ook noodzakelijk voor wie wil kunnen functioneren in een democratisch systeem.

Lees ook: Neerlandistiek is niet geholpen met gemakkelijk pessimisme

De schrijfacademie

Ik zal er, samen met mijn collega’s, dan ook alles aan doen om Multatuli, en meer algemeen de literatuur en het Nederlands aan de Vrije Universiteit, weer een belangrijke plaats te geven, ook in de nieuwe minor, genaamd ‘De schrijfacademie’, waarin de studie van literatuur en het creatief schrijven met elkaar worden verbonden.

Via het werk van Multatuli en moderne schrijvers kunnen studenten kennismaken met de kracht van literatuur: verhalen zijn immers in alle sectoren van de samenleving van belang. Als basis van ons onderwijs, in de vorming van het taalvermogen en de culturele bagage van leerlingen en studenten, maar ook in de rechtszaal, in de politiek, in de spreekkamer en in het zakenleven staat het narratief centraal.

Ik wil me inzetten voor een beter imago van het vak Nederlands op school, door literatuur en het lezen van literatuur daarin een centrale plaats te geven. Ik denk ook heel praktisch aan een project waarbij studenten voorlezen aan kinderen op Amsterdamse scholen, als community service, in goed Nederlands.

Belangrijk is dat we de tegenbeweging, tegen de ontlezing, tegen de stiefmoederlijke behandeling van onze eigen taal, dat we die tegenbeweging die langzaam op gang lijkt te komen, vleugels geven.

Laat ik me ten slotte daarom, net als Multatuli doet in zijn Max Havelaar, richten tot de hoogste autoriteit in het land: tegenwoordig is dat de volksvertegenwoordiging:

Leden van de Staten-Generaal! Het Nederlands verkommert. Lezen, schrijven en denken in de moedertaal is even vanzelfsprekend als de lucht die we inademen. En dat moet zo blijven. De literatuur van een land biedt jonge mensen een bron van kennis over de gedeelde geschiedenis en cultuur die onderdeel zijn van de gezamenlijke identiteit. Het gaat er zeker niet om daar een nationalistisch hekwerk omheen te plaatsen, integendeel! Het gaat er juist om te laten zien dat het verhalen zijn die mensen verbinden. Onderzoek en onderwijs van literatuur in de moedertaal heeft daarom nu dringend uw aandacht nodig. Ook dáárom is het belangrijk te denken aan Multatuli en zijn adagium: Ik wil gelezen worden.

Correctie #1 (2 maart 2020): In de zin „Het belang van leesonderwijs [...] kan moeilijk worden onderschat” is het laatste woord veranderd in „overschat”.

Correctie #2 (2 maart 2020): In een eerdere versie van dit artikel stond abusievelijk vermeld dat Toer de Nobelprijs voor literatuur zou hebben ontvangen. Dat klopt niet, hij werd daarvoor meermaals genomineerd maar ontving de prijs nooit. Dat is hierboven aangepast.