'Nederland heeft geen stikstofprobleem'

Losjes leunt Jan Cees Vogelaar tegen het rechtervoorwiel van een John Deere-tractor, waarvan alleen de neus al bijna tot zijn schouders komt. Zijn blauwe jasje open, net als het eerste knoopje van zijn overhemd. Hij is net aangekondigd door Thierry Baudet op het congres van Forum voor Democratie om het boerengeluid te laten horen. Het is november 2019. In de microfoon beklaagt hij zich over Haagse „regeldiarree”. Bescheiden gelach vanuit de zaal. „Ze schijten de ene maffe regel na de andere uit.” En hij maakt zich boos over „de zwarte Piet” die boeren in de stikstofcrisis toegespeeld krijgen. Hoewel, crisis? Nederland hééft helemaal geen groot overschot aan stikstof in de atmosfeer, zegt hij. De stikstofcrisis noemt hij „een juridische crisis, bijster slecht gemanaged door de minister en haar ambtenaren”.

Vogelaar – oud-melkveehouder en zelfbenoemd ‘oliemannetje’ van het vorig jaar opgerichte Landbouw Collectief – is aanjager van argwaan die in boerenland steeds sterker wordt: de cijfers over stikstof deugen niet. Volgens hen is de landbouw lang niet zo’n grote stikstofboosdoener als het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), belast met de monitoring van stikstofneerslag, berekende.

Deze donderdag krijgt de cijferdiscussie een nieuwe impuls. In Nieuwspoort presenteert het zogeheten Mesdagfonds, onder voorzitterschap van Vogelaar, langverwachte herberekeningen van stikstofuitstoot. Op basis van RIVM-data, die onlangs vrijgegeven werden.

Woensdagmiddag lekte al een deel van het rapport uit. Volgens Tubantia blijkt eruit dat het boerenaandeel van stikstof in Nederland geen 46 procent bedraagt, zoals RIVM stelt, maar slechts zo’n 23 procent. Daarnaast wordt kritiek op het rekenmodel van het RIVM verwacht.

Boerenactiegroep Farmers Defence Force (FDF), dat nauwe banden heeft met Vogelaar, greep de komende publicatie alvast aan om deze woensdag opnieuw boeren naar Den Haag te sturen. De eis: de uitkomst van het Mesdagonderzoek moet „serieus genomen worden”, aldus een persverklaring. Opkoop van boerenbedrijven, waar Landbouwminister Carola Schouten (ChristenUnie) kort geleden 550 miljoen euro voor toezegde, moet van tafel als blijkt dat haar maatregelen „geen zin hebben”.

Op verzoek van Vogelaar werd het boerenprotest overigens vóór de presentatie van het Mesdagfonds gepland en niet op dezelfde dag. „Want dan donderen jullie ons onderzoekswerk [...] onder de trekkerbanden”, schrijft hij aan FDF-leden op Facebook.

Vertragingstactiek

Waar de boerensector reikhalzend uitkijkt naar de publicatie van het rapport, zien milieu-organisaties het als vertragingstactiek om stikstofbeleid tegen te houden.

Waarom zou het Mesdagfonds, ooit opgericht om onderzoek te doen naar kwaliteitsverbetering van melk, überhaupt beter kunnen rekenen dan het grote en gerenommeerde RIVM? Vogelaar pareert in vakblad Boerderij die kritiek door te zeggen dat hij wetenschappers aantrekt om onderzoek te doen. „Overheden zoals provincies doen dat ook. Deskundigheid inhuren, dat kan heel goed.”

Johan Vollenbroek van Mobilisation for the Environment (Mob), de organisatie die het Nederlandse stikstofprogramma PAS succesvol bij de rechter aanvocht, kan zijn ergernis over het komende Mesdagrapport nauwelijks onderdrukken. Jarenlang verkregen boeren vergunningen om stikstof uit te stoten via PAS en de daarbij behorende rekenmodellen van het RIVM, zegt hij. „Toen vonden ze die modellen fantastisch. En nu deugt het opeens niet?”

Ook Vollenbroek, die vorige week nog uitgebreid om tafel zat met RIVM-wetenschappers, geeft toe dat het rekenmodel „een aantal verbeteringen” kan gebruiken. „Vooral op het gebied van verkeer. Maar op zich is er wetenschappelijk gezien niets mis mee.”

Akkerbouwer en paardenhouder

Jan Cees Vogelaar (58), de broer van oud-minister en vakbondsvrouw Ella Vogelaar, werd geboren in het Zeeuwse Sint-Philipsland, en woont nu in Flevoland. Binnen de boerensector is hij zo’n beetje van alle markten thuis. Vogelaar houdt paarden, is akkerbouwer en eigenaar van een aantal windmolens. Eerder was hij melkveehouder en bestuurder bij melkveehoudersvakbond NMV, bij LTO en bij zuivelreus FrieslandCampina.

„Iedere boer kent de naam Jan Cees Vogelaar”, zegt Jeroen van Maanen, bestuurslid van Farmers Defence Force. Boerderij nam Vogelaar in december op in een lijst van meest invloedrijke agrarische figuren. Daarin wordt hij omschreven als „strateeg en straatvechter”, „netwerker pur sang”, en „grote man achter de schermen bij organisaties die momenten zeer invloedrijk zijn en op handen gedragen worden in de sector”.

Een „horzel in de pels van grote kennisinstituten” is hij ook. Naast het RIVM merkt ook het Planbureau voor de Leefomgeving dat. Onlangs werd het PBL gedagvaard door Stichting Agrifacts (STAF), waar Vogelaar eveneens voorman van is. STAF verwijt het PBL een verkeerde weergave van gebruik van bestrijdingsmiddelen in de landbouw.

Het gerucht gaat dat Vogelaar minister van Landbouw wil worden

Hoewel Vogelaar formeel geen onderdeel uitmaakt van het Landbouw Collectief, heeft hij er toch invloed achter de schermen. Zo stak het Mesdagfonds geld in het Landbouw Collectief en adviseerde Vogelaar oprichter Jeroen van Maanen om Aalt Dijkhuizen te vragen als voorzitter, vanwege zijn uitstekende netwerk. Dijkhuizen was onder meer bestuursvoorzitter van de WUR.

Ook wordt Vogelaar op de hoogte gehouden van vorderingen van de gesprekken van het Landbouw Collectief met het kabinet.

Op de avond van 16 december brengt hij de leden van de onderhandelingsdelegatie zijn felicitaties over, blijkt uit correspondentie in handen van NRC. Er is een voorlopig akkoord met minister Schouten en premier Mark Rutte, dat aan belanghebbenden wordt voorgelegd: „Graag voor vanavond 21.00u wel/niet akkoord retour Aalt Dijkhuizen.”

Vogelaar staat ook in de cc. „Complimenten voor het geleverde huzarenstuk”, reageert hij. „Als Mesdagfonds partij zou zijn zou ze ja zeggen.” Hij vervolgt: „Als de complete tekst [...] kan worden gerealiseerd is er ontzettend veel bereikt. Veel meer als we ooit hadden kunnen verwachten.” Een dag later wordt het akkoord, waarin onder meer staat dat geen gedwongen krimp van de veestapel zal plaatsvinden, naar buiten gebracht.

Hij toont zich publiek een straatvechter, maar tapt zo nu en dan ook uit een diplomatieker vaatje

Kort daarna toont Farmers Defence Force, onderdeel van het Landbouw Collectief, zich tóch nog niet tevreden met de gemaakte afspraken. Het wil met nieuwe acties druk op de ketel houden. De situatie ontlokt aan minister Schouten in die dagen een retorisch bedoelde vraag: „Met wie heb ik nu eigenlijk onderhandeld?”

Ook van Vogelaars tevredenheid is nu, twee maanden verder, weinig meer te merken. Volgens hemzelf vanwege „nieuwe inzichten” die het Mesdagonderzoek opleveren.

Terwijl hij zich in het openbaar regelmatig een straatvechter toont, die van zijn gesprekspartners eist dat ze tegen een stootje moeten kunnen, tapt hij zo nu en dan óók uit een diplomatieker vaatje.

Zo neemt hij contact op met Johan Vollenbroek van milieuorganisatie Mob. Vogelaar overweegt een samenwerking. „We hebben hetzelfde belang”, schrijft hij in een e-mail. Vervolgens belooft hij „binnen 3 jaar 50% reductie stikstof emissie veehouderij. [...] Zullen we dat samen naar politiek brengen?” Vollenbroek geeft aan dat hij best wil, als die 50 procent reductie hard is en forse boetes worden uitgedeeld wanneer tussendoelen niet gehaald worden. „Ik heb gezegd: Jan Cees, als jullie die afspraken tekenen, dan begraven wij de strijdbijl.”

Maar na deze mail, op 25 oktober, blijft het over dit onderwerp stil, zegt Vollenbroek. De twee spreken elkaar nog wel, maar niet meer over stikstof, zegt Vollenbroek. Voor hem de reden om te concluderen: „Vogelaar roept altijd maar wat.”

Mestboycot

Vogelaar werd begin 1997 bestuurder bij boerenorganisatie LTO. Met de excentrieke varkensboer Wien van den Brink stond hij op de barricades. Maar imago en invloed van LTO zijn veranderd. Vorig jaar bleek uit een onderzoek weer eens hoe laag het vertrouwen van boeren in LTO is.

„LTO ontdekt dat de oude manier van belangenbehartiging niet meer werkt en dat boeren zich massaal op nieuwe manieren verenigen,”, zegt Caroline van der Plas, belangenbehartiger in de agrarische sector. „Vogelaar belichaamt die andere stijl al langer.” Dat maakt hem voor boeren „heel geloofwaardig”, zegt ze. „Ja, het is geen makkelijke man. Hij gaat soms als een olifant door een porseleinkast. Maar dat is nu juist nodig.”

Sinds kort heeft Vogelaar het CDA, die andere traditionele boerenbelangenbehartiger, ook de rug toegekeerd. In maart 2019 stond hij op de kieslijst in Flevoland, nu is hij lid van Forum voor Democratie.

In boerenkringen gaat het gerucht dat Vogelaar landbouwminister wil worden. Onzin, zegt hij zelf. Volgens hem het gevolg van een grapje aan de overlegtafel. „Aalt Dijkhuizen zei laatst: dan word ik minister en jij staatssecretaris en dan regelen we het met elkaar.” Maar dat kon Vogelaar niet laten passeren. Hij pareerde: „Dan liever andersom.”

Correctie: in een vorige versie stond dat Vogelaar geboren is op het Zeeuwse eiland Tholen. Hij is geboren in het Zeeuwse Sint-Philipsland (20 februari 2020)