Een boom zonder nageslacht

‘Aerihib’, noemen bewoners van het eiland Socotra de drakenbloedboom Dracaena cinnabari: de boom die altijd schaduw geeft. Ooit bedekte deze boomsoort, getooid met een brede, dichte kroon, alle hoogvlaktes van Socotra – een brokstukje land van grofweg 130 bij 40 kilometer in de Indische oceaan. Vierhonderd kilometer varen noordwaarts ligt het vasteland van moederland Jemen. Tweehonderdvijftig kilometer naar het westen ligt het uiterste puntje van Puntland, Somalië. Maar nergens zijn er zoveel fraaie drakenbloedbomen als op Socotra. Het eiland ontstond zo’n 20 miljoen jaar geleden, bij het uit elkaar drijven van het Arabisch schiereiland en Afrika.

Door de geïsoleerde ligging – moessonstormen maken de havens van Socotra ’s zomers ook nog onbereikbaar – heeft de Socotraanse natuur een extreme graad van endemie, vergelijkbaar met die van de Galapagos Eilanden: 312 van de 828 plantensoorten en 29 van de 31 reptielensoorten zijn alleen op Socotra te vinden. Nog ieder jaar voegen botanisten en zoölogen onontdekte planten, insecten, krabben en vogels aan de lange lijst toe. Om die reden riep Unesco de archipel, die naast Socotra uit nog vier omringende eilandjes bestaat, in 2008 uit tot werelderfgoed.

Gids Yahya plukt het drakenbloed (hars) uit de drakenbloedboom op het Jemenitische eiland Socotra.
Film Anthon Keuchenius

Drakenbloed oogsten

In Firmihin, midden op Socotra, staan de cinnabari zo dicht op elkaar dat het formeel een bos mag heten; het is meteen ook het enige drakenbloedbomenbos ter wereld. Gids Yahya demonstreert hoe je het drakenbloed wint: met blote voeten klim je naar een knooppunt van takken en wrik je met je vingers de druppels gedroogde hars los. „Kijk”, zegt Yahya, die bij een stroompje de hars fijnvijzelt en het papje op zijn gezicht smeert. „Goed voor de huid!”

Gids Yahya maakt een soort crème van de hars van de drakenbloedboom op het Jemenitische eiland Socotra.
Film Anthon Keuchenius

In antieke tijden deden zeevaarders Socotra graag aan op hun reizen tussen Azië, het Arabisch schiereiland en Afrika, om de laatste gaten in hun laadruimtes op te vullen met lucratieve producten van het eiland: wierook van de boswellia, sap van de lokale Aloe perryi voor medische en cosmetische doeleinden, net als brokjes van de drakenbloedboom. Tegenwoordig is de oogst van drakenbloed slechts bijverdienste voor een handvol Socotri, vertelt Abdulraqeb Al Okaishi, een Jemenitisch wetenschapper getrouwd met een Socotraanse vrouw. „Iedereen ziet de mooie kroon, maar niet de wonden op de stam. Die zijn eeuwen geleden al aangebracht, om meer drakenbloed te kunnen oogsten.”

Overexploitatie – te veel kerven – van de kwetsbare boom in antieke tijden werd lange tijd gezien als oorzaak van de teloorgang van de soort, met desastreuze gevolgen voor de unieke flora en fauna, de rijke bodem en zelfs de drinkwatervoorziening. Het dichte bladerdak van de boom voorziet de ondergroei van permanente schaduw, de lange puntige bladeren plukken druppels uit de oceaanmist die over de toppen van Socotra jaagt; samen zorgen ze voor een microklimaat karakteristiek voor Socotra. Klei plakt onder je schoen als je tussen de ontzagwekkende bomen rondloopt, vooral waar cycloongeweld in vorige jaren bomen heeft ontworteld: het regent zelden, de lemige grond is er toch nat.

De Tsjechische botanist Petr Madera komt al twintig jaar op Socotra om de drakenbloedbomen te onderzoeken. Afgelopen zomer mat Madera hoeveel water de boom uit de moessonwolken oogst. Hoeveel precies wil Madera nog niet kwijt („very valuable!„), wel dat de ‘horizontale’ neerslag – de mist die blijft hangen aan de lange puntige bladeren en onder de kroon naar beneden druppelt – de gewone ‘verticale’ neerslag naast de boom ruim overstijgt. Over de hele moessonperiode, van mei tot september, plukte de boom zeker viermaal meer horizontale neerslag uit de mist dan er verticale regen uit de lucht viel. Madera: „De mist van de zomermoesson is echt heel, heel erg belangrijk voor de boom.”

Ontworteld door cyclonen

Niet alleen voor de boom – in het microklimaat onder de boom gedijen andere zeldzame en endemische plantensoorten heel goed, vond Madera’s collega Martin Rejzek. „Onder geen andere boom komen zoveel soorten voor.” Wrang genoeg kon Rejzek juist dankzij de recente cyclonen ook achterhalen hoe snel de achteruitgang optreedt. „Omdat die cyclonen zoveel bomen ontwortelden, konden we berekenen hoe snel de vegetatie verandert zonder het dak van de drakenbloedboom.” In afwachting van officiële publicaties blijven ook deze precieze cijfers nog even onder de pet. „Maar de conclusie is dat met de bomen de heterogeniteit snel verdwijnt. Sneller dan gedacht en sneller dan eerder uit vergelijkende studies bleek.”

Zonder drakenbloedbomen ook geen bodem, zie je op Socotra. Midden op het eiland prikken de bergen van Haghier met hun ruim 1.400 meter gaatjes in de ochtendwolken. Eromheen druppelt het onder de drakenbloedbomen gestaag de decimetersdikke bodem in, die wordt gevoed en bijeengehouden door wortels en ondergroei. Elders op het eiland is de bodem grotendeels weggewaaid en weggespoeld, onmachtig water op te slaan en langzaam af te voeren. Daarom zijn de overblijvende drakenbloedbomen zo essentieel voor de drinkwatervoorziening, legt de Italiaanse botanist Fabio Attore uit. „Het systeem werkt elke dag, daarom is er een constante bron van water. Verdwijnen er nog meer bomen, dan verdwijnt ook de bron van vers water.”

Eilanders kennen heus het belang van de drakenbloedboom voor de bodem en de unieke flora, die tot 2015 veel ecotoeristen lokte. Maar toeristen zijn er niet meer sinds er oorlog heerst in moederland Jemen. Om de eilanders toch voor natuurbescherming te mobiliseren zou je het belang van de drakenbloedboom in geld kunnen uitdrukken, suggereert Fabio Attore: „Bijvoorbeeld door de kosten van een ontziltingsfabriek voor drinkwater ertegenover te zetten. En dan heb ik het nog niet over de mogelijke waarde van de bomen voor de farmacie, of als kleurstof, of als een habitat voor andere soorten. Zonder drakenbloedbomen zullen veel andere soorten verdwijnen.”

We kunnen nu voorspellen dat in het jaar 2583 de laatste boom sterft

Petr Madera botanist

Om nog meer wetenschappelijke basis onder het belang van de boom te leggen, onderzocht botanist Madera de afgelopen jaren hoe erg het precies is gesteld met de ontbossing. Zijn computer telde alle boomkronen op satellietbeelden van Socotra. Uitkomst: er leven op Socotra nog 80.132 drakenbloedbomen, met een leeftijd tussen de 200 en 466 jaar en een mediaanleeftijd van 334 jaar. Madera verdeelde alle bomen in geografische subpopulaties en berekende voor elke subpopulatie het verwachte moment van uitsterven. „Daarom kunnen we nu voorspellen dat in het jaar 2583 de laatste boom sterft”, zegt hij. Want onder de huidige omstandigheden is er nul regeneratie.

Er is veel reden tot zorg, zegt Attore, net als Madera al decennia een vaste bezoeker van Socotra: „Als je het probleem rondom de regeneratie van de drakenbloedboom niet oplost zijn de eilanders in serious trouble.” Zonder drakenbloedbomen verdroogt en erodeert Socotra tot een saaie, kale rots, zegt ook Petr Madera. „Dan rest er niets dan een antropogene woestijn, waar herstel van vegetatie zo goed als onmogelijk is.”

De grote handicap van de drakenbloedboom is in één oogopslag te vangen: Abdallah Adeeb, hoeder van Socotra’s botanische tuin, is tweeënzestig jaar oud en staat naast een drakenbloedboom van ruim een halve eeuw oud. De boom reikt tot zijn middel. „Vijfenvijftig jaar, schat ik. Een jongetje was ik nog, toen mijn vader zaad voor deze bomen uit de bergen haalde.” Rond de hortus staat een hek – zet een geit naast Abdallahs boom en het is snel gedaan met de halve eeuw groei. Tussen de kaken van de geit ligt het lot van drakenbloedboom Dracaena cinnabari besloten. En daarmee ook het lot van Socotra.

Voor geiten onbereikbaar

In het wild zie je zelden nog een Dracaena jonger dan tweehonderd jaar. Alleen op kliffen, of andere zelfs voor geiten onbereikbare plaatsen in Socotra’s grillige bergen zie je drakenbloedbomen in jonge staat: een lange, rechte, stam met een enkele bladrozet. Pas na de eerste bloei – afhankelijk van standplaats zo rond het honderdste jaar, de boom is dan tussen de twee en tien meter en veilig voor de geit – begint de stam zich te splitsen. Met uiteindelijk tot wel honderd vertakkingen, uitmondend in honderden bladrozetten, samen verantwoordelijk voor de typische parapluvorm.

Eenentwintig subpopulaties bevinden zich op de nattere oostelijke helft van het eiland, de tweeëntwintigste kwijnt weg in het zuidwesten. Over twintig, dertig jaar al legt daar de laatste boom het loodje. „Op die populatie zou nu de meeste aandacht gericht moeten zijn”, vindt Madera, die met zijn collega’s en natuurbeschermers her en der op Socotra kleine herbebossingsprojecten is gestart, zoals een omheinde hectare pal achter het huis van dorpshoofd Sjeich Kheibani, op de berg naast drakenbloedbomenbos Firmihin. Zoon Isa schuift wat hekken opzij en toont het jongste drakenbloedbomenbosje ter wereld: nette rijen bladrozetten, het lijken wel agaves, zo laag zijn de dertienjarige boompjes nog. Aan menig boompje blijkt geknabbeld. „Ttgggggsshh!” schreeuwt Isa en werpt een steen naar twee geitjes die zich uit de voeten maken. „Ik heb geld nodig om de omheining te repareren”, verontschuldigt Kheibani zich later.

Verjaagde regering

Ook hortusbaas Abdallah Adeeb kreeg een nieuwe ommuurde hectare, in 2014. „Geschonken door het ministerie van visserij en landbouw”, staat er op de poort. Tot planten is het nog niet gekomen; kort erna brak de oorlog uit en belandden Socotra en zijn drakenbloedbomen onder aan het prioriteitenlijstje van de verjaagde Jemenitische regering. Met moeite houdt Adeeb de boel in het oude deel van zijn botanische tuin draaiende; de duizenden drakenbloed-, komkommer- en wierookbomen hebben dorst. „Inshallah komt morgen de mecanicien de pomp maken. Dan kan ik de bomen weer irrigeren”, zegt Adeeb sip. Ook onder de Socotranen zelf is er weinig belangstelling, aldus Adeeb, die alles te koop heeft staan. Ook drakenbloedbomen, voor tien dollar per stuk. „Maar er komt niemand meer. Als ik er vier per jaar verkoop is het veel.”