Een culturele wapenstilstand zit er niet in

De oude wereld is stervende en onder een plafond met kroonluchters en schilderijen van engelen wordt de nieuwe geschapen. Of nou ja: dat is waar de ruim tweehonderd rechts-conservatieve denkers en politici verzameld in het Grand Hotel Plaza in Rome dinsdag op hopen. „Kijk naar boven!”, roept FVD-leider Thierry Baudet uit, en de mensen in de neo-renaissancistische conferentiezaal kijken omhoog. Vergelijk dat eens met de glazen kantoorkolossen van de Europese Unie in Brussel, zegt hij. „Wij verdedigen schoonheid, zij lelijkheid.” De zaal lacht en klapt hard.

De mensen in de zaal komen uit Europa en Amerika en wat ze delen is een diepgewortelde overtuiging dat het liberalisme vervangen moet worden door hun ‘nationaal-conservatisme’. Ze verenigden zich dinsdag in Rome onder die uit Amerika overgewaaide term, vorig jaar vond al een vergelijkbare conferentie plaats in Washington. Rechts-nationalistische politici kwamen al vaker samen. Maar nieuw in Europa is dat er een intellectuele beweging omheen gebouwd wordt in samenwerking met Amerikaanse conservatieven.

Met een transatlantische beweging die de Amerikaanse president Donald Trump verbindt met de Hongaarse premier Viktor Orbán, en conservatieve Amerikaanse denktanks met partijen als Forum voor Democratie, willen de initiatiefnemers – een groep conservatieve denktanks uit Amerika en Europa – de dominante ideeën in het westen veranderen. En daarmee natiestaten en hun traditionele culturen redden.

Dit jaar staat veel op het spel voor de beweging: onder meer de herverkiezing van Donald Trump, het succes van de Brexit, presidentsverkiezingen in Polen, lokale verkiezingen in Frankrijk. Van een „beschaafde wapenstilstand” met liberalen kan dan ook geen sprake zijn, zegt organisator van de conferentie Yoram Hazony. Baudet: „We voeren een cultureel gevecht.”

Communist

De oude wereld sterft, maar een nieuwe wordt nog niet geboren, schreef de Italiaanse communist Antonio Gramsci in de jaren dertig van de vorige eeuw. „Dit is de tijd van de morbide symptomen.” Hij doelde op de economische crisis en de opkomst van het autoritarisme.

Gramsci beschreef een „organische crisis” waarin de oude wereldorde aan invloed verliest, maar een alternatieve hegemonie zich nog niet heeft aangediend. Om die ‘hegemonie’ te winnen, schreef Gramsci, is een „stellingenoorlog” nodig: een langdurige intellectuele strijd, waarmee langzaam de instituties van een samenleving worden overgenomen.

Voor een bijeenkomst waar een spreker luid applaus krijgt voor een oproep communisten te berechten „zoals bij de Neurenberg-processen”, waart de geest van deze communist verrassend sterk rond in de hotelzaal in Rome. Ook de politici en denkers hier gaat het om een verandering van de geest, van de ideeën die vanzelfsprekend zijn in een samenleving. Dit „culturele gevecht” is de kern van zijn politiek, zegt Baudet. „Het gaat om het vormen van netwerken, om het opleiden van mensen die belangrijke posities op de universiteiten en in de media kunnen overnemen, die geleidelijk de huidige hegemonie kunnen vervangen.”

Wat is een beter moment om zo’n strijd te voeren dan wanneer de oude hegemonie wankelt? Dertig jaar na de val van de Berlijnse Muur en de veronderstelde eeuwige overwinning van het liberalisme lijkt het westen nu zo’n organische crisis te ondergaan. Het neoliberalisme wordt in twijfel getrokken, liberale instituties staan onder druk, de op afspraken en internationale organisaties gebaseerde wereldorde kraakt onder de agressie van rivaliserende grootmachten. Met de opkomst en populariteit van politici als Trump en Orbán is de vanzelfsprekendheid dat westerse landen liberaal-democratisch zijn verdwenen.

„Er is een botsing tussen globalisten en degenen die een onafhankelijke, vrije natiestaat willen, gegrond in christelijke waarden”, zegt het Amsterdamse CDA-raadslid Diederik Boomsma, een van de weinige Nederlanders op de conferentie, tegen NRC.

Die globalisten met hun „progressieve hegemonie” moeten aangevallen worden, zegt de Amerikaanse conservatief Christopher DeMuth, die jarenlang de invloedrijke conservatieve denktank American Enterprise Institute (AEI) leidde. Liberale internationalisten zouden alles willen vernietigen wat hij, en de andere sprekers, juist willen verdedigen: natiestaten en hun culturen, eigenheid, schoonheid, het christendom. Ze zitten overal, waarschuwt hij – in de media, in de politiek en op de universiteiten.

Botsende bewegingen

Volgens Baudet hebben die liberalen een „oikofobe wereldvisie”, zegt hij in de met houten lambrisering en spiegels aangeklede koffiekamer van het hotel. „Volgens hen gaan we allemaal op in een post-nationale, utopische wereldvisie. We hebben geen nationale identiteiten meer, we zouden allemaal migranten zijn. Er wordt afgerekend met onze historische overtuiging en wortels, de nationale geschiedenis wordt zwartgemaakt en onze steden worden onherkenbaar.” Het zijn de historische omstandigheden waardoor volgens de Franse schrijver Michel Houellebecq in zijn nieuwe boek Serotonine „niemand in het westen meer gelukkig zal zijn”.

Lees ook: Zo werkt de psyche van populistisch-rechts

De mens is imperfect, zegt Baudet: „Die liberale utopische ideeën leiden tot een toren van Babel, dan slaan we elkaars hersenen in. Dat besef is voor mij de basis van het conservatisme.”

Daartegenover plaatsen de rechts-conservatieven „orde, gezag, vrijheid, gehoorzaamheid, hiërarchie, eer en veiligheid”, zegt de Franse rechts-radicale politica Marion Marechal – nicht van Marine Le Pen, kleindochter van Jean-Marie.

Maar is de conservatief-nationalistische Internationale niet óók een universalisme?

Welnee, zegt Baudet: „Universalisme zoals ik dat bedoel, in de negatieve zin, is utopisme: het idee dat we verschillen kunnen overstijgen. We erkennen hier juist dat er verschillen zijn tussen naties.”

Naties hebben volgens de Israëlisch-Amerikaanse filosoof Yoram Hazony een sterke, traditionele cultuur. Zijn recente boek The Virtues of Nationalism wordt door velen op de conferentie gezien als de intellectuele basis van het nationaal-conservatisme. Baudet wil hem graag naar Nederland halen om te spreken, zegt hij.

Hazony beschrijft twee botsende bewegingen: aan de ene kant vrije, onafhankelijke natiestaten, met een morele orde die terug te voeren is op de Bijbel. En aan de andere kant het geloof in een liberaal wereldrijk, waarin staten onder universele, liberale waarden leven. De nationaal-conservatieven vertegenwoordigen de ene kant, de liberalen, met de Verlichting en het geloof dat met een wereldfederatie van staten eeuwige vrede bereikt kan worden, de andere kant.

Maar ook Adolf Hitler zou dat tweede wereldbeeld vertegenwoordigen. En de Europese Unie. Want elk universalisme, waarschuwt Hazony, ontaardt uiteindelijk in totalitarisme, in onderdrukking van naties en hun culturen. Volgens de Amerikaanse conservatief Rod Dreher onderdrukken universiteiten afwijkende meningen; andere sprekers vergelijken het huidige Europa met het Sovjet-communisme.

Het werkelijke totalitarisme, klinkt het, is het liberalisme.

Als de enige Europese leider die daadwerkelijk een universiteit sloot en media naar zijn hand zet het podium betreedt, wordt er hard geklapt. De Hongaarse premier Viktor Orbán krijgt geen kritische vraag over de liberale Central European University die hij dwong te verhuizen, over het onder politieke controle brengen van de vrije pers en de onafhankelijke rechtspraak. Zijn illiberale antwoord op liberalisme wordt bejubeld. ’s Ochtends in zijn openingsspeech heeft de Amerikaan DeMuth het over het belang van vrijheid; ’s middags kondigt hij Orbán aan als „groot politiek en intellectueel leider”.

Reputatieschade

Is de beweging die zich in Rome presenteert het begin van de nieuwe orde?

Je moet nationaal-conservatisme zien als een correctie op het „doorgeslagen liberale internationalisme”, zegt de Britse conservatieve schrijver Douglas Murray, bekend van de bestseller The Strange Death of Europe, in de hotellobby. „Sinds de jaren negentig hoor je nationale politici het belang van hun eigen naties ontkennen, minachten ze hun eigen culturen. Dat moet gecorrigeerd worden.” De Brexit is volgens hem een geslaagde correctie: „We hadden een referendum, we stemden om uit de Europese Unie te gaan en nu zíjn we er ook uit. Perfect!”

Maar het risico is dat die correctie doorslaat, waarschuwt hij. „Dat zie je bij iemand als Orbán. Er zijn absolute rode lijnen: we moeten de vrijheid van meningsuiting beschermen, de vrije pers, vrije universiteiten, vrij van beïnvloeding door de staat.”

De Amsterdamse politicoloog Sarah de Lange, gespecialiseerd in rechts-radicalisme, betwijfelt of de in Rome samengekomen alliantie van Amerikaanse en Europese bewegingen standhoudt, zegt ze aan de telefoon.

Lees ook: Laat radicaal-rechts racisme niet mainstream maken

„Er is vaak angst om reputatieschade op te lopen als een bevriende beweging in opspraak raakt. Men vreest bijvoorbeeld de reacties in eigen land als er met iemand als Le Pen wordt samengewerkt. Zoals er in Frankrijk weer kritiek was op samenwerking binnen een Europese groep met Baudet, die te radicale uitspraken zou doen.” De Britse parlementariër Daniel Kawczynski kreeg deze week een reprimande van zijn Conservatieve Partij voor zijn bezoek aan de conferentie.

En vergis je niet, zegt De Lange: dit is een radicale beweging. „De term ‘nationaal-conservatisme’ suggereert dat het een mainstream ideologie is. Dat is het niet. Radicaal-rechts is een betere term. Dat is niet pejoratief bedoeld, maar als aanduiding voor ideeën die buiten de mainstream staan. Veel van deze bewegingen wijzen liberaal-democratische principes af.”