Hoe we kinderen weer aan het lezen krijgen

Ze zitten met z’n zessen in de bibliotheek in het centrum van Arnhem om een ronde tafel bezaaid met snoepverpakkingen. Lekker aan het lezen? Stomverbaasde gezichten: nee, hoezo? De leerlingen van het Stedelijk Gymnasium Arnhem maken hier hun huiswerk. „Lekker rustig.”

Lezen, daar doen ze niet aan. Hawiar leest alleen als het moet voor school, zegt hij. Birk van Jaap Robben was zijn laatste boek. „Wel leuk, er gebeurden rare dingen.” Klasgenoot Mirthe las Alle tijd van Ronald Giphart. „Vond ik best saai.” Ook zij leest alleen voor school. Terwijl ze vroeger „heel veel en voor de lol” las. „Ik vind lezen nog steeds leuk, maar ik maak er gewoon geen tijd meer voor.” Waarom niet? Ze haalt haar schouders op. „Huiswerk? En m’n telefoon.”

Deze week staakten leraren opnieuw voor meer salaris, maar het onderwijs kampt ook met een ander probleem. De leesvaardigheid van Nederlandse kinderen holt achteruit. Op Vlaanderen na daalde de leesvaardigheid van middelbare scholieren tussen 2003 en 2018 nergens zo hard als hier. Inmiddels leest bijna een kwart van de vijftienjarigen zo slecht dat ze het risico lopen laaggeletterd de school te verlaten, bleek onlangs uit de nieuwste PISA-studie, een driejaarlijks vergelijkend onderzoek onder 600.000 leerlingen uit 77 landen. En nergens is het leesplezier zo laag als hier: bijna de helft van de vijftienjarigen vindt lezen tijdverspilling. Dat is te zien aan de omzet van kinderboeken: die kromp in 2019 met 10 procent.

Hoe komt het dat Nederlandse kinderen slechter en minder zijn gaan lezen? Deskundigen zien verschillende oorzaken. Het kan komen door de sluiting van schoolbibliotheken, maar ook door het feit dat er meer kinderen zijn die thuis geen Nederlands spreken.

Het kan komen door de mobieltjes, want games en sociale media zorgen voor versplintering van aandacht. De rust en concentratie om een boek te lezen ontbreken.

Maar, zeggen de PISA-onderzoekers, kinderen in andere landen zitten ook de hele dag op hun mobiel. Dus dat verklaart het verschil niet. Zij wijzen in hun rapport op de rol van scholen: „Wellicht is het huidige Nederlandse onderwijs minder goed in staat om de afname in leesvaardigheid als gevolg van digitalisering en het veranderende leesgedrag van leerlingen te voorkomen.”

Wat moet er gebeuren om het tij te keren?

Lees ook: Minder dan een kwart van de leerlingen vindt lezen erg leuk, wat te doen?

NRC zet vijf maatregelen op een rij die volgens deskundigen tegelijk nodig zijn om de leesvaardigheid te verbeteren.

Bevorder ‘diep’ lezen

De broertjes Amaru (7) en Emiliano (9) kruipen dicht naast hun moeder Carla Donoso op een bank in de Rozet, de grote bibliotheek in het centrum van Arnhem. Allebei zijn ze verdiept in een Suske en Wiske. Emiliano leest ook graag Asterix en Obelix. Amaru houdt van Diep in de zee. „Dat zijn boeken over wat er allemaal onder water gebeurt.” Lezen is leuk, vinden ze allebei. Omdat het, nou ja, „gewoon leuk” is. „En ook wel omdat sommige boeken informatie vertellen”, zegt Amaru. Emiliano las laatst een boek zonder plaatjes. „Een klein stukje van de Max Havelaar.” En? „Eigenlijk begreep ik het niet zo goed.”

„Om jongeren beter en vaker te laten lezen, is het belangrijk dat ze er meer plezier in hebben. Daarvoor is diep lezen belangrijk”, zegt Edith Hooge, voorzitter van de Onderwijsraad, die afgelopen zomer met de Raad voor Cultuur het advies Lees!: een oproep tot een leesoffensief uitbracht.

„Diep lezen is je concentreren, je geheugen trainen, verbanden leggen, de verbeelding prikkelen”, zegt Hooge. „Het is de sleutel voor alles: goed kunnen leren op school, zelfstandig functioneren in de samenleving. Het blijkt ook te helpen bij bèta-vakken.” Diep lezen wordt op scholen en thuis weinig actief gestimuleerd, stellen de raden in het rapport. Het zou al helpen als scholieren tussen de twintig en dertig minuten per dag geconcentreerd lezen: een verhaal, de krant, een tijdschrift – iets wat hen interesseert.

Niet alleen jongeren besteden minder tijd aan diep lezen, denkt Monique Volman, hoogleraar onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam. „De hele cultuur is veranderd. Vroeger zag je geregeld iemand met een boek in de trein, nu is dat de uitzondering. De rust en het geduld om een tekst te doorgronden, ontbreken.”

Verhoog het leesplezier

„Ik zit hier om m’n mobieltje op te laden”, zegt Ghizlane (14) in de bibliotheek in Presikhaaf, een wijk in Arnhem. Lezen, daar doet ze niet aan. „Vroeger wel, toen las ik Dagboek van een muts en Het leven van een loser . Nu ben ik te druk met school en voetbal.” Haar broertje Tarik (11) leest nu over de muts en de loser. „Vind ik leuk, omdat het over pesten gaat en dat soort dingen.” Maar, vindt hij, lezen is ook saai. Hij leest vooral in de klas. En thuis? „Alleen in een boek over de islam. Hoe heet het ook alweer?” Ghizlane: „Het is een kinderboek over de islam.” Tarik: „Dat is wél leuk, daar leer ik iets van.”

Wie plezier heeft in lezen, leest meer, en wie meer leest, wordt er beter in – wat weer zorgt voor meer plezier: een opwaartse leesspiraal.

Maar bijna de helft van de scholieren vindt lezen niet leuk. In de kleuterklas hebben ze er vaak nog wel plezier in, maar als in groep drie en vier het ‘technisch lezen’ begint (het ontcijferen van woorden), dan wordt het vaak geploeter en vinden leerlingen het saai.

Hoe krijgen jongeren weer plezier in lezen? „We moeten minder rigide omgaan met wat we kinderen aanbieden”, zegt Hooge van de Onderwijsraad. „Jeugdboeken, thrillers, boeken over sport: zorg dat leesspecialisten van school en consulenten van de bibliotheek helpen een boek te kiezen dat een kind leuk vindt.”

„Lezen moet weer cool worden”, zegt hoogleraar onderwijskunde Volman. „De beeldvorming is nu dat lezen een suffe bezigheid is. Door actuele, spannende jeugdliteratuur is dat misschien te doorbreken. Wat mij betreft moeten we daar ook niet te hoogstaand over doen. Vroeger mocht je geen strips lezen, maar waarom niet? Strips kunnen een prima manier zijn om te starten.”

Lessen in begrijpend lezen moeten niet droog zijn, zegt Joyce Gubbels, een van de vijftien deskundigen die deel uitmaken van de Vlaams-Nederlandse Taalraad die in september een actieplan uitbracht voor effectief leesonderwijs.

Dus liever geen lange rijen multiple choice-vragen over tekstdoelen, maar gesprekken tussen leerlingen over de tekst. „Je wilt dat leerlingen de tekst zelf wíllen begrijpen”, zegt Gubbels.

Verbeter de lesmethoden en didactiek

Charita Oosterkamp zoekt met haar moeder prentenboeken in de kinderboekenwinkel in Arnhem voor dochter Aychelyn van bijna vier. Op de peuterspeelzaal bleek dat Aychelyn achterliep met taal. Ze praatte nog niet zo goed en haar woordenschat was beperkt voor haar leeftijd. Het advies: voorlezen, voorlezen, voorlezen. Dat is wat Charita nu onvermoeibaar doet. Aychelyn is dol op Hazeltje, zegt ze. „Die heb ik intussen tachtigduizend keer voorgelezen.”

„En Dikkie Dik”, zegt oma. „Vindt ze ook mooi.” Het werkt, merkt Charita. „Ze gaat met sprongen vooruit en praat veel beter.”

Na het technisch lezen in groep drie en vier begint het begrijpend lezen. Het PISA-onderzoek maakt onderscheid tussen drie vormen: informatie opzoeken, begrijpen, en evalueren en reflecteren.

Vooral op dat laatste onderdeel scoren Nederlandse scholieren slecht. Terwijl het evalueren en reflecteren van teksten een steeds grotere rol zal spelen in de samenleving, denkt Joyce Gubbels. „Omdat iedereen alles kan typen, is het heel belangrijk om na te kunnen denken over wát er staat.”

Voor begrijpend lezen is woordenschat en achtergrondkennis belangrijk. Zodra ze het onderwerp van de tekst kennen, scoren zwakke lezers beter op begrijpend lezen dan sterke lezers die het beschreven onderwerp níét kennen.

Nog zo’n leesspiraal: als je veel kennis hebt, is het makkelijker om teksten te lezen, en wie veel leest, krijgt meer kennis.

Het is dus van belang kinderen al vanaf jonge leeftijd veel kennis en woorden aan te bieden, zeker leerlingen die thuis weinig of geen Nederlandse woorden meekrijgen.

Lees ook dit onderwijsblog: Leer elk kind op de basisschool foutloos rekenen en schrijven

Het grootste probleem met begrijpend lezen is dat het als een apart vak wordt zien, zegt Anna Bosman, hoogleraar pedagogiek aan de Radboud Universiteit. „Voor begrijpend lezen heb je achtergrondkennis nodig. Lezen moet gaan over de ínhoud: wat is een interessant onderwerp? Wat is een leuk boek?” Voor docenten ligt daar de belangrijkste taak, vindt Bosman: „Stel, je hebt een pittige tekst over de Romeinen. Begin dan niet met saaie begrijpend-lezen-vragen als: ‘Wat is de hoofdgedachte?’. Of: ‘Waar verwijst dit woord naar?’. Dan haken kinderen af. Begin met verhálen vertellen over die Romeinen en ga daarna de tekst te lijf. Close reading: niet één, maar drie keer lezen en steeds diepere vragen stellen. Lezen om kennis te vergaren!” Technisch lezen, zegt Bosman, is een truc. „Dat kan iedereen leren. Het is net als fietsen.”

En, stelt Bosman, voor lezen moet tijd worden gemaakt. Dat wringt met de dagelijkse praktijk op scholen: het vak lezen is ondergesneeuwd geraakt door talloze andere dingen die de afgelopen jaren op het bordje van leerkrachten zijn terechtgekomen. Bosman: „Leerkrachten moeten veel te veel. Een thema-les over obesitas, een uur klimaatles per week. Stop daarmee!” Onderwijs moet terug naar de basis, vindt ze. En dat is: kinderen op een goed niveau leren lezen en rekenen.

Juist omdat het zo met kennis samenhangt, zou begrijpend lezen moeten worden geïntegreerd in andere vakken, zegt Joyce Gubbels. Zoals aardrijkskunde of geschiedenis. „Daarbij staan in de methodes vaak ingekorte of makkelijker gemaakte teksten, terwijl het juist belangrijk is dat leerlingen authentieke teksten lezen.”

Zorg voor een leescultuur

Aan de voeten van bibliotheekmedewerker Yvonne Albers zitten zeven peuters en kleuters ademloos te luisteren. Het wekelijkse voorleeshalfuurtje in de bieb van de Arnhemse wijk Presikhaaf is begonnen. Vandaag leest Albers uit het prentenboek Tien regels als je jarig bent. „Presikhaaf is een multiculturele wijk, zegt ze na afloop. „In veel gezinnen wordt niet of nauwelijks gelezen. Dat zien we terug bij de kinderen: hun woordenschat is vaak laag.”

Israe (5) is een uitzondering: ze kan al „een beetje” zelf lezen. Haar moeder Sfia leest veel voor. „We lezen om de beurt: ik een bladzijde en dan zij.” Sfia heeft nog vier oudere kinderen. Die hielden van lezen toen ze klein waren, maar stopten toen ze naar de middelbare school gingen. „Omdat er dan ineens heel veel moet, denk ik.” Yvonne herkent het patroon. „Komen ze hier ineens zuchtend binnen: ‘Ik moet een boek voor school’.” Sfia: „Dan komt de weerstand. Zo jammer.”

Leerkrachten, ouders, pabo-studenten – ze zouden zelf meer moeten (voor)lezen, om de woordenschat van kinderen te vergroten en de liefde voor het lezen over te dragen. „Er zijn drie plekken van waaruit je het lezen kunt bevorderen: thuis, de bieb en op school”, zegt Edith Hooge. „Kinderen uit minder rijke educatieve milieus hebben een dubbele achterstand. Zij komen thuis minder met boeken in aanraking en ze komen vaker op het vmbo en mbo terecht, waar minder aandacht is voor literatuur en leesplezier.”

Scholen zouden meer gebruik moeten maken van bibliotheken, vindt Hooge, die leesplezier als kerntaak hebben. Maar op bibliotheken is de laatste jaren flink bezuinigd. Hooge: „Het Rijk moet zorgen dat de bibliotheken in stand kunnen blijven.” Scholen zouden bovendien een expliciet leesbeleid moeten voeren en een of meerdere docenten zich in lezen moeten laten specialiseren. Er moeten genoeg boeken zijn – dus geen mediatheek met alleen computers.

Ook Monique Volman houdt een hartstochtelijk pleidooi voor de schoolbibliotheek. „En práát over boeken! Lees leerlingen voor in de klas. Dat kun je veel langer doen dan nu gebruikelijk is. Tot en met groep acht, wat mij betreft. Je brengt daarmee iets heel belangrijks en waardevols over: de kracht van het verhaal. De magie van lezen.”

Vergeet de jongens niet

„De schermpjes, dat zijn leeskillers”, zegt Monica Meijer, medewerker van De Arnhemse Kinderboekwinkel. Toch heeft ze niets te klagen: de winkel loopt als een zonnetje. Reeksen als De waanzinnige boomhut en Het leven van een loser zijn niet aan te slepen. Meijer: „De kunst is ze daarna door te laten lezen. De kasten met boeken voor dertien-plus vullen we minder vaak bij.”

Meisjes blijven wel komen als ze ouder worden, merkt Meijer, jongens haken vaak af na de basisschool. Maar ook die zijn te verleiden. Meijers geheim: een snel geschreven, spannend verhaal over een herkenbaar onderwerp, met een jongen als hoofdpersoon. Ze pakt Erebos uit de kast. „Superdik, geen plaatjes, maar ze lezen het in een adem uit. Jongens moeten zich kunnen identificeren met de hoofdpersoon.”

Jongens scoren significant lager op leesvaardigheid dan meisjes. Dat geldt voor alle onderzochte landen uit het PISA-onderzoek. In Finland is het verschil het grootst, in Chili en Mexico relatief klein. Ook in andere vakken blijven de prestaties van jongens achter. De Onderwijsraad komt dit jaar met een advies over de prestatieverschillen tussen jongens en meisjes. Edith Hooge wil daar niet op vooruitlopen, maar zegt wel dat leesplezier de belangrijkste sleutel is om de leesvaardigheid omhoog te krijgen, en dat jongens andere boeken leuk vinden dan meisjes.

Misschien, oppert Monique Volman, scoren jongens slechter in lezen omdat ze doorgaans meer gamen. Maar een absolute verklaring is er nog niet. „Het is ook een vicieuze cirkel aan het worden. De gedachte is dat jongens het minder goed doen op school en dat maakt dat er minder van hen wordt verwacht.”

Hoe krijg je ze dan wel aan de gang? Volman: „Ik ben betrokken bij een leuk onderzoeksproject. We willen de aspecten die games aantrekkelijk maken in het onderwijs integreren. Door de spelprincipes van gamen, waarbij je als speler zelf de touwtjes in handen hebt, te gebruiken. Wie weet ligt daar de sleutel.”