‘Ik heb echt last van Brexitverdriet’

Wat een meanderend en melancholisch gesprek tussen zes reisgenoten zal worden over de Brexit, nationalisme en taal, begint op dek negen van de Stena Britannica met bekentenissen over bier en pindakaas.

Vijftig jaar woont de in Manchester geboren Benita Plesch (71) in Nederland, maar „nog altijd neem ik heimwee-eten mee”. Vanavond in Harwich zal ze in de Morrisons-supermarkt haar rode reistas vullen met Engels bitter, Branston pickle en crumpets – platte, ronde broodjes. „Ik neem potten Calvé mee naar Londen”, vult Remmert Keijzer (32) aan. De liefde zit diep. Tijdens de lunch bestelt hij saté, met pindasaus.

Jeroen van Dinteren (48) heeft sambal bij zich nu hij terugreist naar Walthamstow in Noord-Londen. „En jenever. Lekkerder dan gin”, zegt de Maastrichtenaar. Hannah Mason (37) neemt repen Tony Chocolonely mee van Nederland naar Engeland.

Natascha Porter (46) en Philip Oostenbrink (40) lachen om deze niet altijd rationele rituelen. Philip: „Je kunt ook lekkere pindakaas in Britse supermarkten kopen”.

De zes reageerden op een oproep van NRC om te praten over hoe het is om met een been in Nederland en het andere in Engeland te staan. „Wij bouwen aan een unie van volkeren, niet aan een samenwerking tussen landen”, zei Jean Monnet, de Franse diplomaat en mede-grondlegger van het Europese project, ooit. Hoe moet het verder als het Verenigd Koninkrijk op 31 januari de Europese integratie vaarwel zegt?

Dát de zes met twee landen verbonden zijn komt steevast door de liefde. Benita Plesch mailde NRC: „Ooit naar Nederland gekomen voor een man. Gebleven voor Nederland zelf. Echt mijn land. Ben ook compleet tweetalig. Wetenschappelijke carrière als medische bioloog. Daarna 20 jaar topambtenaar op Binnenlandse Zaken.”

Plesch vertelt geanimeerd. Ze is ook gewend dat er naar haar geluisterd wordt. Als een van de bazen van het ministerie in de jaren negentig richtte ze de Algemene Bestuursdienst op, waar ambtenaren rouleren tussen departementen. Dat daar na de affaire bij de Belastingdienst enig rumoer over is, is voor dit gesprek niet relevant. Plesch wil het punt maken dat ze als Britse uitstekend kon gedijen in de Nederlandse ambtenarij, wat ze ziet als bewijs van het feit dat het „tussen Nederlanders en Britten heeft geklikt. Er is chemie. Dat verandert niet.”

Remmert Keijzer verhuisde in 2014 vanuit Amsterdam voor „de liefde van mijn leven”. Hij behoort tot het miljoen EU-burgers die in Londen de perfecte plek vonden voor een kosmopolitisch bestaan. Hij schreef: „Mijn vrouw is Braziliaanse en heeft geen EU-paspoort, dus moesten we trouwen. Dankzij EU-recht konden wij dit vrij snel en makkelijk doen.” Keijzer werkt voor een branchevereniging voor private equity en hedgefunds in de Londense City. „Ik vlieg zes tot acht keer per jaar terug naar Brabant maar voel me pas echt op mijn gemak als ik ‘thuis’ in Londen ben”, schrijft hij.

Hannah Mason noemt zich in een e-mail ‘Brexit-vluchteling’. Ze schrijft: „Ik ben in Amsterdam geboren in een gezin met een Britse vader en Nederlandse moeder. Op mijn zeventiende ben ik naar Engeland vertrokken, heb aan Oxford gestudeerd, en ben daarna tot 2017 in Engeland gebleven. Inmiddels ben ik getrouwd met een Brit, en onze twee kinderen hebben ook twee nationaliteiten. Na het referendum zijn wij terug naar Nederland verhuisd.” Mason woont met haar gezin in Amsterdam, waar zij werkt voor de British Council, een instantie die de Britse cultuur en taal promoot.

Liefde voor tuinen

Philip Oostenbrink kwam naar het VK vanwege zijn liefde voor tuinen. „Ik woon sinds 2008 in Engeland”, mailde hij. „En ben nu hoofdtuinman bij de kathedraal van Canterbury.” In Nederland was hij docent groenvoorziening op een VMBO in Assen. De rest is het eens: Oostenbrink heeft de mooiste baan. Zelf doet hij niet opschepperig. Hij vertelt zijn Brexit-verhalen beschouwend, alsof hij geniet van de Engelsen in hun volle glorie, maar er niet emotioneel in opgaat.

Natascha Porter is Britse, met een Nederlandse moeder en een jeugd in Nederland. „Thuis werd Engels gesproken en BBC gekeken”, mailt ze. Met Pepijn, haar Nederlandse man die Engels studeerde, bestierde ze lang een hotel in Zuid-Beieren. Twee jaar geleden, na het referendum, hebben ze het verkocht – het sneeuwseizoen werd ieder jaar korter. Nu wonen en werken ze in een hotel in het Britse Bath. De Brexit gaat Natascha aan het hart en dat laat ze duidelijk blijken.

De zesde deelnemer is Jeroen van Dinteren. Op muziekfestival Muddy Roots, in het West-Vlaamse Waardamme, kwam hij een Britse vrouw tegen met wie hij nu getrouwd is, „letterlijk in een weiland.” Hij werkt in Londen voor Blindaid, een organisatie die blinde mensen ondersteunt.

De meest logische plek om te praten is op de boot van Hoek van Holland naar Harwich. Een veerpont is immers, zoals Drs P. zong in Heen en Weer, „als het ware ongeveer een soort van brug”. De verbinding tussen Hoek van Holland en Harwich speelt een rol in de band tussen de twee landen, tussen het Britse eiland en het Europese vasteland.

Het was vanaf Hoek dat in 1938 en 1939 tienduizend Joodse kinderen op de boot werden gezet naar veilig en vrij Engeland: het Kindertransport. Het was in Hoek dat koningin Wilhelmina in 1940 aan boord ging om in ballingschap de Nederlandse regering vanuit Londen voort te zetten.

De Stena Line speelt ook een rol in de persoonlijke geschiedenis van deze zes passagiers. Natascha: „Als kind dacht ik dat de overtocht eeuwig duurde.”

Benita: „Mijn ouders zijn heel oud geworden, in de negentig. Jaren ben ik naar ze toe gevaren met mijn hond. Zodra ik op de boot ben beleef ik dat weer. Het maakt me nostalgisch.”

De oever waar we niet zijn, noemen wij de overkant. Die wordt dan deze kant zodra we daar zijn aangeland, zong Drs. P. Als je geworteld bent op beide oevers, wat betekent het dan als die uitéén lijken te drijven? Is er sprake van ‘Brexitverdriet’?

Ik ben opgegroeid met het idee dat grenzen verzinsels zijn

Benita: „Ik voel zeker Brexitverdriet. We gaan uit elkaar. Dat doet pijn.” Jeroen: „ Ik ben opgegroeid met het besef dat grenzen een verzinsel zijn. In Maastricht, tijdens mijn jeugd, kreeg ik geld van mijn moeder om sigaretten te kopen in België. Dan ging ik op weg, zwaaide naar de douanier, en dan was alles in orde. Nu word ik in een positie gedwongen dat ik júíst met grenzen en verblijfsvergunningen te maken heb. En mijn Britse vrouw voelt zich schuldig. Ik ben voor haar naar Engeland gekomen en dan gebeurt dít.”

Hannah: „Ik voelde me altijd al gespleten. Dat wordt erger, want ik kan niet kiezen tussen mijn twee nationaliteiten, mijn twee identiteiten. Ik vind de veranderingen die tot de Brexit leidden, het nationalisme, eng.”

Jeroen vertelt over zijn schoonmoeder, die Leave wilde stemmen. „Mijn vrouw zei: ‘Mama, je schoonzoon, de man die hier elke week bij jou komt eten, komt uit Nederland! Je belt dagelijks met je zus in Spanje!’ Zo had ze er nog niet naar gekeken.”

Capsule

De zee is vlak, er gebeurt niets. De motoren brommen monotoon, het schip is een capsule waarin het zowel Nederland als Engeland is. De aankondigingen zijn in beide talen, aan de bar is pils én stout te koop, fish & chips én bitterballen. Hannah: „Nee hoor, voor mij is deze omgeving al Engeland. Vaste vloerbedekking met bloemetjespatroon. Gokmachines.”

Tientallen keren hebben de meesten de overtocht gemaakt. De ferry is tastbaar bewijs dat zij hun heil zochten over de grens, in een andere land, met andere tradities, een andere cultuur en gebruiksaanwijzingen.

Philip Oostenbrink was betoverd toen hij zag dat de kathedraal van Canterbury een hoofdtuinman zocht. De kathedraal — met een geschiedenis die teruggaat tot 597 na Christus toen Sint-Augustinus door paus Gregorius van Rome naar Kent was gestuurd als missionaris — is de bakermat van de Anglicaanse Kerk. Een baan die dichter bij de ziel van Britten komt dan de gazons en de bloemborders verzorgen bij de kathedraal is niet denkbaar. Philip: „Dat merk je ook. Als de Dean of Canterbury iets zegt, moet je dat ook doen.” Het respect voor de kerk en de hang naar hiërarchie betekent overigens niet dat alles onveranderlijk is. Als het om planten gaat, is de Dean niet wars van exoten uit de Commonwealth. „Hij wilde dat ik experimenteerde met bananen en palmbomen.”

Tuinieren op zijn niveau was in Nederland niet mogelijk geweest, zegt Philip, „Of ik had hoofdtuinman van Paleis Het Loo moeten worden.” Hij vertelt hoe de Brexit zelfs de groene rust van Canterbury verstoorde. „Sommige collega’s liepen na het referendum juichend door de gaanderijen. Daar hebben we snel een einde aan gemaakt. Een institutie als de onze moet boven de partijen staan. En sommige andere collega’s waren oprecht ontdaan. Bovendien: veel van onze bezoekers zijn Europeanen.”

Philip en de Nederlanders in het VK maken zich geen zorgen: zij hebben een zogeheten settled status of verkeren in de voorfase daarvan – ze mogen in het VK blijven.

Voor Hannahs Britse man in Nederland is de situatie ingewikkelder. Hij heeft een verblijfsvergunning om na de Brexit te blijven, maar: „Hij verliest zijn Europese burgerschap en kan dus geen gebruik maken van vrij verkeer van personen. Heeft hij voortaan een visum nodig voor een zakenreis naar Düsseldorf? Kan hij in een ander EU-land werken? Nederlander worden is voor hem niet eenvoudig, want de taaleisen die Nederland stelt zijn behoorlijk.”

Humor

Tijdens de tocht wordt gezegd dat de Nederlandse en Britse cultuur op elkaar lijken. Britten en Nederlanders kunnen lachen om dezelfde dingen (Monty Python doet het altijd goed), en hadden een soortgelijke zakelijke kijk op Europese integratie. Misschien dat de Brexit-klap in Nederland daarom emotioneel en politiek harder aankwam dan in, zeg, Slowakije of Griekenland.

Jeroen van Dinteren is een voorbeeld van het feit dat je je als Nederlander snel de Britse maatschappij eigen kunt maken. Hij is nog maar een paar jaar in Londen en zit al in de raad van toezicht van een meisjesschool. Op Twitter discussieert hij over de politiek als een Brit.

Toch is het een vergissing te stellen dat Britten en Nederlanders hetzelfde zijn, zegt hij. „De Britse samenleving is ruiger. Je moet het zelf voor elkaar boksen. Nederland is veilig, maar middelmatig.” De sfeer op de werkvloer is in het VK harder. Bazen zitten niet te wachten op de adviezen van ondergeschikten. Alleen de prestatie telt. „De keerzijde is”, zegt Natsacha, „dat als jij de baan aankunt, jouw baas dat prima vindt, of je nou dertig of zestig bent. In Nederland is leeftijdsdiscriminatie een dingetje.”

Geef het zestal de kans en ze bomen door over ‘de Britten’. Ze grappen over de Britse worsteling met moderniteit („Wat is er mis met een mengkraan?”) en werken het rijtje oorzaken af die ten grondslag lagen aan de Brexit-stem: de standenmaatschappij, de kloof tussen arm en rijk, het verloren Empire, superioriteitsdenken na de oorlog, discriminatie.

Natascha Porter mailde hoe het accent van echtgenoot Pepijn een hinderpaal was bij de zoektocht naar een huurhuis. „Als híj het woord deed bij de makelaar, stonden we in twee minuten weer buiten. Als ik met mijn perfecte Engels het woord deed, kregen we koffie aangeboden en hadden we de keus uit meerdere leuke huizen. ‘O, u bent Nééderlanderrr…’, dan is het goed, als je maar geen Pool bent.”

Benita: „De Britten hebben nooit zelf ervaren hoe broos vrijheid kan zijn.”

Ik voelde me als Britse in Nederland altijd al een eiland

En er is het eilandgevoel. Hannah: „Ik voelde me als Britse in Nederland altijd al als een eiland. Zo zien Britten zichzelf, als eilanders. Met een hoop water eromheen.”

Onvrede, zo is de consensus, heeft tot Brexit geleid. Onvrede met de stand van het land, de politiek, het verlies van welstand. „Die gaten in de wegen! Die aftakeling is begonnen onder Thatcher”, tiert Benita.

Iedereen valt stil als Jeroen vertelt over zijn werk. Hij begeleidt blinden die zo straatarm zijn dat ze moeten kiezen tussen hun huis verwarmen of eten kopen. „Laatst leverden we bij iemand een waterkoker en een matras af. Dat bleek meteen het enige meubilair dat deze man bezat.”

De klaagzang van de groep lijkt Hannah Mason te kwetsen. „Nederlanders zeggen altijd ‘ik vind’. Ze horen hun eigen stem te graag. Als wij dit gesprek in het Engels zouden voeren, zou het een andere inhoud krijgen. Je zegt maybe, possibly.”

Philip: „Ik ben voorzichtiger in het Engels. Ik heb snel het gevoel te bot over te komen.”

Philip vindt meer waardering voor de Engelsen op zijn plaats. „Wij hebben zelf gekozen er te wonen! Ik kan genieten van mooie tradities als een Sunday roast met vrienden”, zegt hij. Of een pint in een behaaglijke plattelandspub, vult Remmert aan.

Hannah laat een boekje zien. William Shakespeare’s Brexit, een hedendaags postscriptum bij diens oeuvre van komedies, tragedies en historiestukken. De openingsregels: This is our story. All Brexit’s a stage. And all the men and women merely players. De Brexit wordt erin bespot, politici beschimpt, maar de toon is licht. Hannah laat merken: je kan subtieler, elegant zelfs, kritiek uiten.

Ceremoniële maaltijd

Een omroepbericht interrumpeert het gesprek. „Nog een uur tot aankomst in Harwich. One hour until arrival in Harwich.” De lichten van Felixstowe fonkelen in de verte. Het schip zal dadelijk Landguard Point passeren op de landtong die de monding van de Stour afschermt. Daar ligt Harwich, een stadje dat even rommelig en industrieel aandoet als Hoek.

Er is nog even tijd om verder te praten, tijdens het eten. Allemaal weten ze dat het VK verder moet: het leven houdt niet op na 31 januari. „Zwijgzaam doorploeteren”, zegt Benita. „Mijn ouders zijn gebombardeerd tijdens de oorlog. Ze praatten er nooit over. Ze wilden vergeten. Britten verzwijgen altijd alles.”

Philip: „Het kan dat we bij de kathedraal merken dat er minder toeristen komen.”

Hannah: „De potentie voor sociale onrust is best groot. Het zal eerst bergafwaarts gaan met het land.”

Remmert: „Het zou ook wat zijn als de Britten van de Brexit een succes maken. Ik acht de kans klein, maar stel dát. Staan andere EU-landen dan in de rij voor een exit?”

Benita: „Toen ik in Nederland kwam, werd er opgekeken tegen de Britse stijl en cultuur. Door de Brexit wordt er nu meewarig over ze gedaan.”

Het schip ligt in de haven. In de rij voor de voetbrug laat Benita haar gedachten dwalen naar wat ze op B-Day zal doen. Iets met eten. Een ceremoniële maaltijd. Misschien kippers, gerookte haring.

Hannah vertelt dat zij Britse kennissen heeft uitgenodigd. Ze gaan feesten om te rouwen. Iemand vroeg wat hij moest meenemen. Hannah: „Booze.”