104.000 lichtende stenen voor 104.000 doden

Sinds woensdag lichten, als het donker is, her en der in ons land 104.000 fluorescerend blauwe stenen op. Ze zijn verspreid over 170 gemeenten, die er elk 500 à 600 tentoonstellen.

Samen vormen al die stenen het nationale herdenkingsmonument Levenslicht, ontworpen door Studio Roosegaarde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in heel Nederland Joden, Roma en Sinti vervolgd, gedeporteerd en daarna vermoord in de concentratiekampen. Elk van de 104.000 stenen symboliseert een slachtoffer.

Daan Roosegaarde ontwierp het tijdelijke lichtmonument op verzoek van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, op 27 januari is het 75 jaar geleden dat het vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd, het internationale symbool van de Holocaust.

Het lichtmonument werd op 16 januari in Rotterdam-Zuid in zijn geheel aan de Maasoever gepresenteerd, op de plek waar de Rotterdamse slachtoffers bijeen werden gebracht in afwachting van het transport naar Duitsland en Polen.

Rond plateau

De meer dan honderdduizend stenen zijn nu verdeeld in kleinere kunstwerken, die bestaan uit een rond plateau met daarop enkele honderden kwartsdionieten, die een blauwe kleur uitstralen onder onzichtbaar ultraviolet licht. De lichtbron dooft en gaat weer aan, zodat een „ademhaling in licht ontstaat”, aldus Roosegaarde bij de presentatie in Rotterdam. „Elk monument is als een sacrale plek voor iedereen waar we het verleden herdenken, maar ook nadenken over de toekomst.”

De keuze voor de plaats van het monument is voor elke gemeente vrij: het kan op een plein zijn, een begraafplaats, in een cultureel centrum of anderszins een plaats met een soms tastbaar oorlogsverleden. Maar altijd is het vrij toegankelijk.

De lichtgevende stenen van Roosegaarde zijn bewust naamloos. Daardoor is het een abstract kunstwerk, waaraan iedereen zijn of haar eigen invulling en persoonlijke herinneringen kan geven. Het leggen van stenen in plaats van bloemen bij een graf komt voort uit de herdenkingstraditie van de Joodse, Roma- en Sinti-cultuur. De cultuur van stenen of kiezelstenen bij een graf inspireerde eerder, sinds 1995, de Duitse kunstenaar Gunter Demnig tot de Stolpersteine (‘struikelstenen’) voor elk woonhuis in Europa, met daarop een messing naamplaatje van de weggevoerde slachtoffers.

Omdat het kunstwerk overdag niet meer lijkt dan wat grijze stenen, besloot bijvoorbeeld de gemeente Putten het te plaatsen in een door schermen verduisterde plek in het gemeentehuis. Op die schermen staat de voor velen onbekende geschiedenis van de Jodenvervolging in Putten. „Ook uit Putten zijn Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog weggerukt en vermoord”, aldus een woordvoerder.

Niet in Vught

Niet elke gemeente van waaruit mensen werden weggevoerd doet mee, bijvoorbeeld Nationaal Monument Kamp Vught in Vught of de gemeente Terschelling. Kamp Vught presenteert een eigen kunstinstallatie, De kunst van vrijheid. Terschelling heeft nog geen besluit genomen.

Bij Levenslicht op de begraafplaats van Bunschoten werden bloemen neergelegd. Bij de onthulling van het monument in Arnhem, in cultureel centrum Rozet, hield burgemeester Ahmed Marcouch een toespraak waarin hij over het kunstwerk zei: „Het moet ons waakzaam maken voor actuele discriminatie, racisme, haat en ‘wij-zij’-denken, want superioreitsgevoel is als een sluipmoordenaar voor vrijheid. De onvergankelijkheid van de stenen in het monument staat voor eeuwige liefde, geloof, en respect, en het is een herinnering aan en verbondenheid met de doden.”

Zoals de Maasoever in Rotterdam plek van deportatie was, zo was dat in Amsterdam de Hollandsche Schouwburg. De voormalige theaterzaal diende in 1942-1943 als gevangenis en doorgangshuis naar de kampen voor in razzia’s opgepakte duizenden Joodse burgers. Levenslicht prijkt in het hart van deze in de jaren vijftig gesloopte zaal. Bij de opening sprak locoburgemeester Rutger Groot Wassink over het verdriet over de velen die na de oorlog niet terugkeerden. „Op bescheiden schaal symboliseert dit monument die leegte. Amsterdam draagt dit als een zwarte rand, een zwarte bladzijde.” Hij verzocht kinderen die bij de opening aanwezig waren „een steen toe te voegen aan dit monument van licht”.

Levenslicht door Studio Roosegaarde. In 170 gemeentes t/m 3/2. Inl: 4en5mei.nl; studioroosegaarde.net