Iran en VS laten de crisis verder escaleren

In het weekend na de liquidatie van de Iraanse topgeneraal Qassem Soleimani, vrijdag door een Amerikaanse droneaanval in Irak, zijn de spanningen tussen Iran en de Verenigde Staten snel verder opgelopen.

Terwijl honderdduizenden in Iraanse steden publiekelijk rouwden om Soleimani’s dood, nam het Iraakse parlement zondag een resolutie aan waarin de regering wordt opgeroepen de resterende vijfduizend Amerikaanse militairen het land uit te zetten.

Lees ook: Soleimani’s dood is een ‘nieuwe fase’ voor Hezbollah

Zondagavond verklaarde Iran zich niet meer gehouden te achten aan het internationale akkoord uit 2015 dat zijn nucleaire activiteiten aan banden legt.

Trump liet vervolgens per Twitter weten dat de VS in het geval van een Iraanse aanval op een Amerikaan of een Amerikaans doel „snel en volledig” terug zouden slaan, „misschien disproportioneel”. De tweet was ook bedoeld als mededeling aan het Amerikaanse Congres.

Eerder had Trump al gedreigd met aanvallen op 52 Iraanse locaties, mocht Teheran de Amerikaanse aanslag op de generaal inderdaad vergelden. Met zulke wraakacties dreigde Iran al direct nadat Soleimani, de architect van de Iraanse expansie in het Midden-Oosten, was gedood.

De druk in Irak op de Amerikanen om hun militairen terug te trekken nam vrijdag snel toe

De Amerikaanse ambassade in Saoedi-Arabië waarschuwde zondag voor een verhoogd risico voor aanvallen met raketten of drones. Amerikaanse inlichtingendiensten stelden dat Iraanse raketinstallaties in verhoogde staat van paraatheid werden gebracht. De VS op hun beurt troffen voorbereidingen om 3.500 extra militairen naar de regio te sturen.

Ook in Irak is de toestand uiterst gespannen. Zaterdag landden er in Bagdad enige raketten in de Groene Zone, een afgegrendeld gebied waarin de Amerikaanse ambassade en Iraakse regeringsgebouwen liggen. Elders in het land werden bases waar Amerikaanse militairen verblijven met raketten bestookt. De Amerikanen voerden luchtaanvallen uit op bases van de militie Kataib Hezbollah.

De druk in Irak op de Amerikanen om hun militairen terug te trekken neemt nam vrijdag snel toe. „De Amerikaanse troepen zijn niet meer nodig nu Daesh [Islamitische Staat] is verslagen”, aldus Ammar al-Shibli, een sjiitisch parlementslid. „We hebben onze eigen strijdkrachten die in staat zijn om het land te verdedigen.”

Na de stemming in het Iraakse parlement liet de invloedrijke geestelijke Muqtada al-Sadr, die het grootste blok in het parlement aanvoert, weten dat de resolutie hem niet ver genoeg ging. Hij drong aan op een onmiddellijk opzeggen van de veiligheidssamenwerking met de VS en sluiting van de Amerikaanse ambassade in Bagdad.

Traumatische herinnering

De dreiging van Trump dat de VS al 52 locaties voor mogelijke bombardementen op het oog hadden, waaronder locaties „van hoog niveau en belang voor de Iraanse cultuur”, volgde op de raketinslagen in de Groene Zone. De precieze locaties noemde Trump niet; het aantal verwijst naar het aantal Amerikaanse gijzelaars dat werd vastgehouden in de Amerikaanse ambassade in Teheran van eind 1979 tot begin 1981, een traumatische herinnering voor de Amerikanen.

Trump zei dat de doelen desnoods „heel snel en heel hard” geraakt zullen worden. Teheran noemde Trump daarop bij monde van minister van Informatie Javad Azari Jahromi „een terrorist in een pak”. Het aanvallen van cultureel erfgoed is door de Haagse Conventie van 1954 overigens verboden.

Lees ook hoe Iraanse Nederlanders zich verhouden tot het conflict

Soleimani’s stoffelijk overschot arriveerde zondag in de zuidwestelijke stad Ahvaz, waar hij tijdens de oorlog tegen Irak in de jaren tachtig jarenlang streed. Daarna werd de kist naar de voor sjiieten heilige stad Mashad gevlogen. Deze maandag zou het stoffelijk overschot via Teheran en Qom naar zijn woonplaats Kerman gaan. Zelfs de stichter van de Islamitische Republiek, ayatollah Ruhollah Khomeiny kreeg niet zo’n afscheid in meerdere steden.

Trump heeft de controverse met Teheran op de spits gedreven door het nucleaire akkoord van Iran met de internationale gemeenschap in 2018 eenzijdig op te zeggen. Op grond van het akkoord had Iran afgezien van het leeuwendeel van zijn nucleaire activiteiten in ruil voor opschorting van economische sancties.

De VS legden Iran na de opzegging van dit volgens Trump waardeloze akkoord zwaardere sancties op dan ooit. Europa, dat mee had onderhandeld over de deal, probeerde tevergeefs Trump op andere gedachten te brengen.

Europa beloofde de handel met Iran overeind te houden, maar daar kwam vrijwel niets van terecht. In eerste instantie hield Iran zich ondanks de sancties aan de afspraken, maar de afgelopen maanden voerde het de nucleaire inspanningen systematisch op, al maakte het duidelijk bereid te zijn die stappen ongedaan te maken als de VS het nucleaire akkoord weer in ere zouden herstellen.

Nog geen uitweg uit escalatie

In de loop van zaterdag kwamen gesprekken op gang tussen landen om een uitweg uit de escalatie te zoeken. Concreet leverde dat nog niets op. Oman, dat vaak een bemiddelende rol tussen Iran en het Westen speelt, riep Washington en Teheran op tot dialoog. De Franse president Macron voerde een groot aantal telefoongesprekken. De NAVO schortte de training van Iraakse militairen op. Landen van het bondgenootschap hebben een paar honderd trainers in Irak. De ministers van Buitenlandse Zaken van Duitsland en het Verenigd Koninkrijk waarschuwden na beraad dat er in Irak geen vacuüm mag ontstaan waar IS van kan profiteren. De VS schortten zondag de strijd tegen IS op.

EU-buitenlandchef Josep Borrell riep Iran op tot deëscalatie in een gesprek met de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken, Javad Zarif, en nodigde hem uit voor gesprekken in Brussel.

De meeste Europese reacties waren gemengd: men zag de kwade kant van Soleimani, maar wees onmiddellijk op de risco’s van de aanslag. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, was teleurgesteld: „Eerlijk gezegd zijn de Europeanen niet zo behulpzaam geweest. De Britten, de Fransen en de Duitsers moeten begrijpen dat wat wij deden ook in Europa levens heeft gespaard.”

De regering-Trump heeft de aanslag gerechtvaardigd door erop te wijzen dat Soleimani op het punt stond aanslagen te laten plegen op Amerikaanse doelen

Intussen blijft onduidelijk hoe groot de onmiddellijke dreiging was die van Soleimani uitging. Nadat op 27 december een Amerikaanse burger was omgekomen bij een aanval op een Iraakse basis in de buurt van Kirkuk presenteerde het Pentagon Trump een aantal opties. Trump koos voor luchtaanvallen op milities in Irak en Syrië. Nadat pro-Iraanse demonstranten vervolgens de Amerikaanse ambassade in Bagdad hadden aangevallen, iets waar Trump zich volgens berichten uit Washington zeer over opwond, opteerde de president voor de aanslag op Soleimani. Ook voor hoge militairen kwam deze keus volgens The New York Times als een schok.

Lees ook: Niemand wil oorlog maar je kan er zó in verzeild raken

De regering-Trump heeft de aanslag gerechtvaardigd door erop te wijzen dat Soleimani op het punt stond aanslagen te laten plegen op Amerikaanse doelen. Anonieme bronnen hebben tegenover The New York Times verklaard dat de VS wisten dat Iran nog niet tot de aanslagen had besloten en dat de dreiging dus niet acuut was.