‘Het is gevaarlijk te denken dat Poetin overal achter zit’

Op de laatste dag van de vorige eeuw werd Vladimir Poetin waarnemend president dankzij drie woorden, uitgesproken door zijn voorganger. „Ik ga weg”, mompelde een uitgebluste en zieke Boris Jeltsin. Nog geen tien jaar eerder had hij vanaf een tank de Sovjet-Unie ten val gebracht, maar zelfs die drie simpele woorden kreeg hij nauwelijks nog uit zijn mond.

Met niet één, maar twee decennia op de teller staat Jeltsins opvolger er op de drempel van 2020 beter voor. ‘Machtigste man van de wereld’, ‘poppenspeler’, ‘geopolitiek schaker’ – superlatieven om Poetin te duiden zijn nooit ver weg. Maar vraag Mark Galeotti, een van de bekendste Kremlinwatchers van Europa om de Russische president te typeren en zijn antwoord luidt: een Rorschach-inktvlek. „Van de ultieme maffia-Don tot een goed patriot, iedereen projecteert zijn eigen fantasie op Poetin. Zeg mij wie Poetin is, en ik zeg je wie jij bent.”

Doordachte analyses met een vleugje ironie, het is Galeotti ten voeten uit. Dit jaar baarde de Britse politicoloog met zijn kenmerkende bril opzien met een dun, maar uiterst scherp en humoristisch boekje getiteld We need to talk about Putin, waarin hij gehakt maakt van de mythes rond de Russische president. Op een regenachtige decemberdag zit hij in een Italiaans café in een Londens park om te doen wat hij het liefste doet: praten over Rusland en over Poetin.

Lees ook de recensie van Galeotti’s boek

In uw boek somt u misverstanden op die het Westen volgens u heeft over Rusland. Welke is het gevaarlijkste?

„Het idee dat Poetin overal achter zit. We zoeken een Grand Plan en bij elk incident denken we dat Poetin het precies zo bedoeld heeft. De werkelijkheid is dat Poetin in de meeste gevallen gebruikmaakt van de kansen die hem worden geboden. Eigenlijk heel gek. We hebben geen enkele twijfel dat onze eigen regeringen incompetent zijn, maar als het om Poetin gaat denken we dat hij alles bepaalt.”

Ziet u die houding terug in uw gesprekken met Europese beleidsmakers?

„Absoluut. En dat is vrij angstaanjagend. Poetin wordt tot het ultieme alibi voor het eigen falen gemaakt: als er iets misgaat hebben de Russen het gedaan. Dat is precies hetzelfde wat het Kremlin doet. Als in Moskou een strategie verkeerd uitpakt, dan wijt men dat steevast aan een ‘westerse aanval’.”

U stelt dat Poetin helemaal niet zo goed op de hoogte is van de buitenwereld.

„Tsja, wat wéét Poetin nu helemaal? Hij ging van de universiteit naar de KGB en van de regionale overheid in Sint-Petersburg naar de nationale in Moskou. Zijn enige reizen buiten het Oostblok bestaan uit staatsbezoeken en topbijeenkomsten die zich afspelen achter een haag van veiligheidsmaatregelen. Zijn naaste medewerkers noemen hem ‘het Lichaam’. Poetin is een fysiek persoon maar tegelijk representeert hij iets veel groters.”

Poetins houding vormt een groot contrast met die van Sovjet-leider Michail Gorbatsjov, ziet Galeotti. „Die ging naar het Westen op vakantie en deed moeite om gewone Russen te ontmoeten. Al nam diens entourage dat niet erg serieus. Toen hij eindelijk eens bij een gewone familie aan de keukentafel zat en het theeschoteltje omdraaide, zag hij daar het logo van het Kremlin. Hij werd woedend dat zijn mensen hem voor de gek hadden gehouden. Bij Poetin is zoiets onvoorstelbaar.”

De president zit in een echokamer?

„Zoals veel autoritaire leiders overkomt. Hij is afhankelijk van de mensen die hem informeren, God knows wat er gebeurt als je Poetin moet briefen. De cultuur in het Kremlin is dat je hem niet zegt wat hij niet wil horen. Een gevolg is dat medewerkers hem vertellen wat zij dénken dat hij wil horen. Eén van de grootste problemen van het Russische politieke systeem.”

Op de Oekraïne-top in Parijs ging Poetin met wel zes medewerkers naar het toilet

„Op reis gaat zijn enorme presidentiële auto mee, ook al zijn eten en drinken wordt ingevlogen. Hij zit in een bubbel, een systeem dat hem volledig afschermt van de buitenwereld. Dat moet moordaanslagen voorkomen, maar moet ook onwelkome waarheden buiten houden.”

Hoe weet u al die dingen?

„Ik lees boeken, volg het nieuws en sociale media en ik reis naar Rusland waar ik praat met zoveel mogelijk mensen. Helaas is het steeds lastiger om contacten te onderhouden. Men is nerveus. Er zijn veel mensen die niet met mij durven te praten, ze hebben veel te verliezen.”

Is uw contact met Russische ambtenaren veranderd sinds Trump in de VS aan de macht is?

„Niemand in Rusland verwachtte dat Trump gekozen zou worden. Op mijn eerste reis naar Moskou na de verkiezingen had ik een bijeenkomst op het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken. Ik dacht ‘Ha fijn, nu krijg ik te horen wat er hier allemaal gebeurt’. Maar omdat ik ooit zeven jaar in New York heb gewoond, wilden zij juist van míj weten wat er in de VS gaande was. Ik zei nog: ‘Jongens, ik ben geen Amerika-expert! Ze waren wanhopig op zoek naar iemand die kon vertellen wat er gebeurde in de VS.”

Keert Rusland zich af van het Westen?

„Er is juist een interessante discussie gaande over de relatie met het Westen. Ik sprak een gepensioneerde Russische beleidsmaker die zei: ‘Over twintig jaar is Rusland óf een bondgenoot van het Westen, óf een vazalstaat van China’. Reken maar dat ze het Westen prefereren, zolang ze respect krijgen. Daar zit natuurlijk een probleem: Rusland eist invloed in landen die dat zelf niet altijd willen, neem Oekraïne. Maar vergelijk het met de Brexit. Hoeveel komt niet voort uit het verloren gevoel van being an emperor van de Britten?”

U doelt op een historisch trauma?

„Poetin vertegenwoordigt een generatie Russen die volwassen werd en een carrière had opgebouwd onder Sovjetbewind. Van de ene op de andere dag werden zij van inwoner van een supermacht tot burger van een ziek en chaotisch land. Poetin gaat de geschiedenis in als overgangsfiguur.”

Doet het Westen genoeg om Rusland te begrijpen?

„Ik denk het niet. Ken je de spreuk: ‘Spreek zacht, maar draag een grote stok?’ Westerse leiders doen precies het tegenovergestelde. Ze vertellen Rusland constant dat het fout zit maar zwaaien met een twijgje. Het helpt als we laten zien dat we Rusland ook waarderen, bijvoorbeeld waar het over de Tweede Wereldoorlog gaat.

„Tegelijkertijd moeten we, wanneer het misgaat zoals met de Krim, de vergiftiging van [dubbelspion] Skripal of MH17, veel specifieker onze afkeuring laten blijken. Dat hoeft niet te betekenen dat we héél Rusland haten. Russen zijn extreem alert op westerse retoriek die hen afschildert als evil. Dat het Westen vervolgens wel zaken doet met Saoedi-Arabië of China is moeilijk te verkroppen.”

Lees ook: Poetin: een van de populairste én meest gehate wereldleiders

Het MH17 proces begint volgend jaar, wat is uw advies aan Nederland?

„Rusland zal niet toegeven dat het iets heeft gedaan, op welk dossier dan ook. Vergelijk het met een woedeaanval van een kind, je moet het uitzitten en hopelijk wordt het beter. Tegelijkertijd is het dom om te zeggen: zolang het proces duurt willen we niet met jullie praten. De Nederlandse reactie op de hack bij de OPCW [Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens in Den Haag] vorig jaar was briljant. Die was transparant, afgemeten zonder hysterie. En de reactie had humor, heel belangrijk! Throw it back and find it funny, dat raakt de Russen echt.

Poetin zei onlangs dat hij nog lang niet opstapt. Wat denkt u?

„Het was een hint, maar er is geen enkele duidelijkheid op dat vlak. Poetin is moe en oud en moet met allemaal vervelende dingen dealen, zoals pensioenhervormingen. Dat is niet waarom hij president is geworden. Hij is president geworden om het land te redden.

„Hij zoekt een loyale opvolger, maar ik denk niet dat hij een van zijn vertrouwelingen kiest. Dat zijn allemaal mensen met een eigen geschiedenis, met eigen machtsbases en cliënten. Vandaag zeggen ze de juiste dingen, maar wat doen ze straks? Wat Poetin nodig heeft is een tweede Poetin, iemand die zijn erfenis kan voortzetten.”

Als pensionado lijkt hij ook weinig opties te hebben.

„Precies, daarom ben ik sceptisch over de bergen geld die hij op buitenlandse rekeningen zou hebben. Hij kan daar nooit bijkomen. Als hij naar het buitenland zou willen, zou hij eerst over een stapel Interpol-verzoeken heen moeten stappen, tribunalen moeten omzeilen. En vergeet niet: Poetin is een patriot, liever dan in Zuid-Frankrijk wil hij lekker in Moskou wonen en wandelen in het [Siberische] Altaj-gebergte. Dat is wat Poetin wil: easy living op zijn Russisch.”