Een groene droom in Deventer die maar geen werkelijkheid wordt

Zeven minuten, 26 seconden en nog eens twee tienden. Zo lang deed de Noor Maier erover om begin 1968 het wereldrecord op de 5.000 meter aan diggelen te schaatsen. Toch weer vier tienden sneller dan Kees Verkerk, een klein jaar eerder.

Het IJsselstadion, waar Maier zijn record reed, werd in 1992 afgebroken. Sindsdien ligt de grond braak. In 2010 werd het officieel een ‘pauzelandschap’: buurtbewoners beginnen er moestuintjes, jongeren spuiten er graffiti, in het weekend wordt er handboog geschoten. Vrijwel alles mag, zolang er maar niets definitiefs gebouwd wordt. En dat terwijl hier de Tuinen van Zandweerd moeten verrijzen, een wijk die door het ontwerpbureau alvast „de meest beweegvriendelijke en duurzame wijk van Nederland” wordt genoemd.

Beginnen met bouwen is in Nederland nooit een sinecure. Maar déze grond, verzuchten meerdere betrokkenen met wie NRC sprak, lijkt wel behekst. „Alsof de geest van een schaatser die hier zijn laatste wedstrijd verloor zich wil wreken”, zegt een woordvoerder van de gemeente Deventer, eigenaar van de grond.

Eerst bleek dat stoffen die er opgeslagen hadden gelegen sporen in de bodem hadden achtergelaten. Dat viel uiteindelijk mee. Toen was het de geurcirkel van de ernaast gelegen rioolwaterzuiveringsinstallatie die de aanvankelijk hier geplande hoogbouw belette. Ten slotte werd er in 2008 een wedstrijd uitgeschreven om iets met de grond te doen. Precies toen brak de bankencrisis uit en zag zowel de winnaar als de rest van de top-vijf af van realisatie. Telkens waren er nieuwe obstakels om aan de stadsrand van Deventer, daar waar de betoverend mooie uiterwaarden beginnen, aan het bouwen te slaan.

De gemeente bleef plannen maken. Met het wegtrekken van de economische crisis werden de dromen grootser en groener, met veel vrijheid bovendien voor toekomstige bewoners. Zo’n tachtig ‘zelf- en samenbouwers’ zouden hier hun kavels vorm gaan geven op de duurzaamst denkbare manier. Het zou een voorbeeld worden voor andere projecten in het land.

„Het kabinet had beloofd eind augustus, begin september met een uitweg te komen. Daar rekenden we op.”

Op papier is de wijk er eigenlijk al. Willemien Berkers, projectmanager, bladert door het inspiratieboek dat ze deze zomer door dertig architecten liet samenstellen: van natuur-inclusieve Schuurwoning en energie-neutrale Paalwoning naar sociale Hofwoning. Veel hout, veel stalen constructies, veel glas en groen op de daken. Tiny houses, iets minder tiny villa’s.

Sinds deze zomer ligt ook het ontwerpbestemmingsplan er al, inclusief geur-, licht-, geluid- en een vleermuisonderzoek, een archeologische bureaustudie en nog een trits netjes afgeronde analyses. De Natura 2000-paragraaf, gedateerd op 18 maart 2019, schat de stikstofdepositie op het aangrenzende natuurgebied in zowel de aanleg- als de gebruiksfase op maximaal 0,03 mol per hectare per jaar. „De invloed op het leefgebied van kwalificerende soorten door deze zeer geringe extra depositie wordt als verwaarloosbaar klein beoordeeld.”

Toch is de bouwgrond van de Tuinen van Zandweerd ook vandaag nog een pauzelandschap. Wat zit de verwezenlijking van deze duurzame droomwijk in de weg?

Lees ook: Hoe is het stikstofprobleem ontstaan en 12 andere vragen

Bouwlustige kavelkopers

Terug naar 3 juli 2019, een zomerse woensdagavond zoals er steeds meer zijn in een land dat het vooral nog van overdekte ijsbanen moet hebben. Dit is de avond dat de dromen van het projectteam moeten overslaan op die van potentiële kavelkopers.

Op het stadhuis van Deventer lopen een kleine vierhonderd geïnteresseerden weg te dromen bij panelen vol prachtige vergezichten. In een presentatie horen ze hoe ze aan voldoende „groene bouwpunten” kunnen komen om hier te mogen bouwen. De avond levert 238 plannen op. Projectmanager Berkers: „Véél meer dan gedacht, zeker omdat een vergelijkbaar project in Nijmegen eerder aanvankelijk maar elf van de tweehonderd kavels verkocht kreeg. Toen zaten we nog in de crisis.”

Dat scenario is ook het schrikbeeld voor het projectteam dat aan de realisatie van de Tuinen van Zandweerd werkt. Want de op 0,03 mol geschatte jaarlijkse depositie – voor de zomer nog „zeer gering en verwaarloosbaar klein” – blijkt na de zomer ineens precies 0,03 mol te veel. De stikstofuitspraak door de Raad van State van 29 mei 2019 trekt een streep door iedere vorm van extra stikstofdepositie in de nabijheid van een natuurgebied. En dus ook – vooralsnog – door de ‘Duurzaamste Wijk van Nederland’, blijkt op een vergadering op 6 juli, drie dagen na de informatieavond. Voorlopig kan er geen paal de grond in.

Berkers ging afgelopen zomer dan ook wat minder rustig op vakantie. „Wat als we straks weer mógen bouwen en er dan een nieuwe crisis aanbreekt? Zijn al die bouwlustige kavelkopers er dan nog steeds?” De totale impasse van na de zomer kon ze zich toen nog niet eens voorstellen. „Het kabinet had beloofd eind augustus, begin september met een uitweg te komen. Daar rekenden we op.”

„Op den duur heeft deze wijk alleen maar voordelen, ook voor de natuur. De geringe belasting in de bouwfase weegt daar gemakkelijk tegen op."

Het kabinet kreeg dat echter niet rond. Tijdens diezelfde zomervakantie was de betrokken bewindslieden duidelijk geworden hoe ongelooflijk ingrijpend de uitspraak van de Raad van State was. Een ouderwets hete herfst met protesterende boeren en bouwers volgde. Pas afgelopen week lukte het om een spoedwet die de eerste nood moet lenigen door de Eerste Kamer te loodsen. De introductie van een drempelwaarde waardoor weinig belastende projecten als deze alsnog zouden kunnen starten, is niet in de spoedwet opgenomen. Nu hoopt het projectteam dat hier op provinciaal niveau alsnog toe zal worden de besloten. Volgens de brief van minister Schouten (Landbouw, CU) is daar nader onderzoek voor nodig.

Computer says no

Op het gemeentehuis van Deventer wordt intussen niet alleen maar afgewacht. Na de zomer wordt juridisch adviseur Suzan Kappenburg aangewezen als stikstofcoördinator. Zij moet helpen beslissen over de vraag of het juridisch verantwoord is te gaan bouwen. Aanvankelijk zonder Aerius te kunnen gebruiken – dit programma voor het berekenen van stikstofdepositie wordt direct na de stikstofuitspraak eind mei offline gehaald, wat de verwarring bij bouwprojecten in heel Nederland alleen maar vergroot. Pas als het programma op 20 september weer werkt, slaat Kappenburg aan het rekenen. Ook de nieuwe berekeningen komen nog te hoog uit: op 0,01 mol. Niet significant, maar niettemin te veel. „Computer says no, zeg maar”, verzucht ze lachend.

„Het is net het computerspel Simcity”, vertelt ze als ze voordoet hoe ze met het programma werkt. Met haar muis wijst ze de twee hexagonen aan die voor dit project de boosdoener zijn. Deze kaartsymbolen hangen als rode wolken boven het nabijgelegen natuurgebied. De afbeeldingen waar het rekenprogramma zich op baseert blijken uit te gaan van een verouderde situatie. „Kijk, dit hexagoon geeft overmatige stikstofdepositie aan in het broedgebied van de kwartelkoning. Alleen is daar een aantal jaar geleden een parkeerplaats aangelegd. Daar gaat dus nooit meer een kwartelkoning broeden.”

Lees ook: ‘Stikstofcrisis was niet nodig, Nederland is te voorzichtig’

De afbeeldingen in Aerius, zo erkent de verantwoordelijke provincie-medewerker, zijn verouderd. Maar aanpassingen blijken niet zomaar door te voeren. Het tweede probleemhexagoon overlapt voor een minuscuul deel met de overkant van de IJssel-oever, waar het de groei van een specifiek soort gras in de weg zou kunnen zitten. „Daar kunnen we nog wel wat aan doen”, zegt Kappenburg, „door bijvoorbeeld eerst het meest veraf gelegen deel te bouwen.”

Door telkens andere waarden in te voeren probeert Kappenburg de stikstofwaarde zo dicht mogelijk in de buurt van de 0,0 te krijgen. Ze voert een duizelingwekkende hoeveelheid waarden in in het systeem, om te zien wat dit met de hexagonen op haar scherm doet. „We kijken bijvoorbeeld naar volledig elektrisch bouwen. Maar wie zegt dat we straks elektrische hijskranen kunnen huren? Daar zijn er niet veel van. En als ze er al zijn, dan wil ieder bouwproject ze natuurlijk hebben. Maar als we in Aerius iets moeten beloven, dan moeten we dat natuurlijk ook waarmaken.”

Hoe ze ook puzzelt en schuift, de hexagonen verspringen maar niet naar de gewenste kleur, groen. En dus kan ze als gemeentejurist haar fiat niet geven. „Als ik zin in ander werk had, dan had ik het wel geweten: de verduurzaming van de bouwsector is een gat in de markt. Het zou een mooie bijkomstigheid van dit alles zijn als die nu in een versnelling raakt.” De ambtenaar die verantwoordelijk is voor het bouwrijp maken van de grond durft er nog niet op te hopen. „De bouwwereld had dit al in een eerder stadium moeten doen. Door de nieuwe realiteit ontkomen ze er nu niet aan. De investeringen zijn zo groot dat ik wel begrijp dat dit niet zomaar gebeurt.”

Gasloos bouwen

Intussen ontvangt het projectteam het ene na het andere mailtje van ongeduldige aspirant-kavelkopers. „Wanneer kan ik mijn huis te koop zetten? Waarom kunnen andere projecten wel doorgaan? Hoe kan het dat we gasloos en energieneutraal willen bouwen, maar tóch nog teveel stikstof uitstoten?” De ene na de andere thuisrekenaar meldt zich met een mogelijke oplossing. Ze krijgen stuk voor stuk netjes antwoord: heb geduld.

De ecoloog die het bouwproject begeleidt is nog het meest optimistisch van iedereen. De Tuinen van Zandweerd zullen bloeien, verwacht hij. „Het zal een half jaar duren, misschien een vol jaar. Het wordt ongelooflijk moeilijk en iedereen in Nederland zal water bij de wijn moeten gaan doen. Maar daarna is er wél veel ten goede veranderd. En niet alleen voor de stikstofdeposities, maar ook voor de uitstoot van CO₂. Zie het als achterstallig onderhoud.”

Andere betrokkenen zeggen het hem niet helemaal na. Wethouder Rob de Geest (Wonen, PvdA): „Wij staan voor de opgave om in tien jaar tijd drieduizend woningen te realiseren, alleen al om de demografische ontwikkelingen in onze gemeente op te vangen. Deze wijk is de helft van wat we in één jaar moeten realiseren om dat doel te halen. Het is hartstikke duurzaam en betaalbaar. Dan is dit aan potentiële kopers moeilijk te leggen. Het is enorm wrang, en ook wel zuur.”

Collega-wethouder Liesbeth Grijsen (Ruimtelijke Ordening, Gemeentebelang) hoopt dat het kabinet in zijn zoektocht naar een uitweg uit de stikstofimpasse ook met de lange termijn rekening houdt. „Op den duur heeft deze wijk alleen maar voordelen, ook voor de natuur. De geringe belasting in de bouwfase weegt daar gemakkelijk tegen op. Bovendien bouwen we niet naast de droge zandgronden van de Veluwe, maar naast de vruchtbare oevers van de IJssel, die minder kwetsbaar zijn. Dat zou moeten meewegen, toch?”

Toch beseffen alle betrokkenen dat je ‘de duurzaamste wijk van Nederland’ alleen maar kunt bouwen zonder extra stikstof uit te stoten. Ook als het slechts om 0,01 mol te veel per jaar gaat. En uiteindelijk betwijfelt niemand dat er op de grond van die ooit vermaarde schaatsbaan – de tweede van Nederland, na de Jaap Edenbaan te Amsterdam – iets nieuws zal ontstaan dat Deventer trots maakt. Dus staat begin februari de volgende informatieavond gepland – om de droom levend te houden.