De rechter gaat het klimaat niet redden, verbouw ons parlement

Kent u ze nog, de pleidooien tegen ‘clicktivisme’, lamlendig liken vanaf de bank? Niet online petities ondertekenen, maar de straat op! Nou, dat hebben we geweten. In 2019 stonden ze allemaal op het Malieveld: docenten, mensen uit de zorg, bouwvakkers, klimaatactivisten en boeren. Met de demonstratiebereidheid van de Nederlander bleek niet zoveel mis. Daar zijn ongetwijfeld economische en sociologische verklaringen voor te geven, maar het zegt ook iets over onze democratie.

De boeren werden overvallen door de plotse stikstof-voortvarendheid uit Den Haag, terwijl de landbouw als thema in de verkiezingscampagne van 2017 amper van de grond kwam. Democratie draait deels op voorzienbaarheid, weten waarvoor je stemt – dat werkte hier niet optimaal.

Fundamenteler is de aanklacht van klimaatactivisten: onze huidige democratie is met haar vierjaarscyclus te veel gericht op de korte termijn en ongeschikt om langetermijnproblemen aan te pakken. Laat staan zo’n kolossaal, tot ver in de toekomst doorwerkend vraagstuk als klimaatverandering. Zo scherp stelt klimaatgroep Extinction Rebellion het. Systeemkritiek dus.

Democratie als trial and error

De filosoof Karl Popper kan ons hier helpen. Popper bekijkt democratie door de bril van de wetenschap. Een ideale democratie werkt als ideale wetenschap: via trial and error in een radicaal open debat komen we stapje voor stapje vooruit. Democratie als zelfcorrectie: de unieke capaciteit van democratie om op fouten terug te komen en daarvan te leren. In een democratie wordt beleid in de werkelijkheid getoetst, en vooral: bijgesteld als de resultaten tegenvallen. Het is volgens Popper-kenner Bryan Magee wat democratieën hun beslissende voorsprong geeft op autoritaire systemen. Omdat die systemen kritiek uitsluiten, maken ze meer fouten en blijven ze langer in die fouten hangen. Natuurlijk, het is een ideaalbeeld, maar Popper raakt niet moe te benadrukken dat het precies die grondstructuur van voortdurende bijsturing is die de Westerse democratieën heeft gemaakt tot wat ze zijn.

Lees ook: Pas op voor revolutie van groene garde

Daartegenover plaatst Popper het blauwdrukdenken of ‘utopian engineering’: het tot in de puntjes uitdenken van een blauwdruk voor de samenleving. Popper ziet dit als onmogelijk en gevaarlijk. Onmogelijk, omdat de werkelijkheid veel te onoverzichtelijk is om een alomvattend toekomstideaal vooraf op papier te kunnen beoordelen. Gevaarlijk, omdat blauwdruk-denken noodzakelijkerwijs zal moeten leiden tot meer centraal bestuur, minder democratie en het bestrijden van openlijke kritiek – een blauwdruk realiseren vereist voortvarend optreden.

Trial and error versus blauwdruk-denken, die tegenstelling is cruciaal voor het klimaatdebat. Popper dook terecht al op toen Martin Sommer en Joe Leijten in de Volkskrant debatteerden over de vraag of Popper de Nederlandse klimaatwet nou wel of niet zou steunen. Een leuke vraag, maar het leidt af van de veel grotere kwestie die we met hem aan de orde kunnen stellen: hoe richten we de democratie meer op de lange tot zeer lange termijn, zonder haar trial and error-karakter en flexibiliteit te verliezen?

Buiten de politiek om?

Er worden allerlei oplossingen verdedigd en verrassend vaak zijn dat ondemocratische of halfslachtige. Ze worden buiten de politiek gezocht, zoals door Urgenda in klimaatprocedures bij de rechter. Met succes, bleek vrijdag, toen de Hoge Raad de eerdere ‘Urgenda-uitspraak’ in stand hield. Maar actie zal nog steeds van de regering en het parlement moeten komen.

Schrijver Philip Huff stelde voor stemgewicht te koppelen aan leeftijd; econoom Barbara Baarsma wil jongeren een tweede stem voor een jongerenparlement met amenderingsrecht geven. Pleidooien die linksom of rechtsom het ‘one man, one vote’-principe op de helling zetten. In België is het niet anders; ethicus Raf Geenens waarschuwde in De Morgen al eens voor voorstellen die het klimaatprobleem buiten de democratie op willen lossen. Net als de Britse publieksfilosoof Roman Krznaric, die voor BBC uitgebreid schreef over democratie en lange termijnvraagstukken. Maar een uitgewerkte of overtuigende oplossing bieden Geenens en Krznaric niet, behalve een waaier aan suggesties. Van een ‘alarmbelreferendum’, een ‘Senaat 2.0’ met een toets door vertegenwoordigers die aan de toekomst denken, ‘Future Design’ uit Japan waarin huidige generaties spreken met ceremonieel uitgedoste toekomstige generaties, tot aan de inzet van loting. Poppers opgave staat nog steeds.

Lees ook: Voortaan dan maar loten in plaats van stemmen?

Voortbouwend op al die suggesties, stel ik een Toekomstkamer voor. De Toekomstkamer kan de toekomst de democratie binnenhalen zonder haar unieke trial and error-wendbaarheid te veel geweld aan te doen. De Toekomstkamer vervangt de Eerste Kamer. Er is regelmatig kritiek op de Eerste Kamer: ze is te politiek; ze is een doublure van de Tweede Kamer; ze heeft geen helder democratisch mandaat. Dat is met de Toekomstkamer meteen opgelost. Die krijgt namelijk een heel specifieke functie: ze beoordeelt wetten op wat ze betekenen voor de lange en zeer lange termijn. Er zijn geen verkiezingen, anders zou er alsnog partijpolitiek bedreven worden. De nieuwe Kamer wordt via loting samengesteld.

Gelote organen dreigen in de praktijk minder representatief uit te pakken dan hun gekozen tegenhangers, zoals bijvoorbeeld politicoloog Tom van der Meer stelt. Degenen die de loterij ‘winnen’ moeten immers nog wel wíllen. Er moet dus voorzichtig mee omgesprongen worden. Loting zorgt voor de democratische legitimatie van de Toekomstkamer, maar het is onverstandig om een geloot ‘burgerberaad’ het laatste woord te geven in de klimaattransitie, een eis van klimaatgroep Extinction Rebellion. Het primaat hoort bij ons centrale democratische orgaan, de Tweede Kamer, te blijven.

Toekomstkamer voor lange termijn

Hoe wordt dat gewaarborgd? Doordat de Toekomstkamer slechts vanuit de Tweede Kamer ingeschakeld kan worden. Een wet wordt na behandeling in de Tweede Kamer naar de Toekomstkamer gestuurd als dertig of meer leden vinden dat een langetermijnperspectief nodig is. Er komt geen vooraf vastgestelde lijst met ‘toekomstonderwerpen’ – dat soort oplossingen werken zelden, weten juristen, elk woord is aan interpretatie onderhevig. De verantwoordelijkheid ligt daarom bij die minderheid van Tweede Kamerleden. Beleid voor migratiescenario’s? Waarschijnlijk door naar de Toekomstkamer. Uittreden uit de Europese Unie? Ook. Verlaging van de maximumsnelheid? Waarschijnlijk niet.

Wanneer voorstellen in de Toekomstkamer komen, kan ze die amenderen en terugsturen, net zolang totdat de Tweede Kamer een door de Toekomstkamer goedgekeurde versie aanneemt. Het is ook een stok achter de deur bij een inactieve Tweede Kamer. Als de Tweede Kamer weigert een langetermijnvisie op bijvoorbeeld bevolkingsgroei te ontwikkelen, kan de Toekomstkamer die discussie alsnog ontlokken door gerelateerde voorstellen die ze ontvangt steeds terug te sturen.

Lees ook: Frankrijk experimenteert met burgerdebat over klimaatplan

Hoe zorg je ervoor dat er dan in de Toekomstkamer ook daadwerkelijk alleen over de toekomst gesproken wordt? De samenstelling helpt: bij de Toekomstkamerleden zit het partijbelang in ieder geval niet in de weg. Daarnaast ligt hier een belangrijke rol voor de voorzitter – door de Toekomstkamer uit haar midden gekozen. De voorzitter dient, veel strenger dan de Tweede Kamervoorzitter, de grenzen van het debat te bewaken.

De democratische opgave voor onze tijd is hoe we de democratie duurzaam op de langere termijn kunnen richten. De Toekomstkamer beantwoordt die opgave. Maar is invoering van een Toekomstkamer niet onrealistisch? De eerste gelegenheid komt sneller dan gedacht. Minister Ollongren wil nog deze kabinetsperiode de Eerste Kamerverkiezingen herzien. Het doel: de Eerste Kamer op meer afstand van de ‘dagelijkse politiek’ plaatsen. Dat treft. Hoe kan dat nou beter dan met een Toekomstkamer?