De bieb wordt een hotspot

‘Gelukkig zijn er in onze extreem vercommercialiseerde samenleving eilandjes waar het rendementsdenken niet is doorgedrongen. Waar je altijd gratis welkom bent. Waar het altijd gezellig is, maar je je ook heel goed kunt afzonderen. En waar je je nooit hoeft te vervelen. Dat is in de openbare bibliotheek.”

Met deze liefdesbetuiging begint filmmaker Frans Bromet zijn tv-serie De Bibliotheek die in maart tijdens de Boekenweek werd uitgezonden. Zijn project maakt deel uit van de wederopleving die de openbare bibliotheek doormaakt. Van stofnest tot hotspot. Niet eens zo lang geleden werd met de opkomst van de digitale technologie het boek, en daarmee de bibliotheek, doodverklaard. Maar van Riga tot Skokie in de Amerikaanse staat Illinois, van Helsinki tot Groningen, van Tilburg tot New York heeft de bibliotheek zichzelf opnieuw uitgevonden, en daarmee nieuwe doelgroepen aan zich weten te binden.

Tegenwoordig ga je naar de bieb omdat je er met vrienden hebt afgesproken voor een drankje met uitzicht over het belangrijkste plein van de stad, zoals Oodi (‘Ode’) in Helsinki. Of om verhalen van onbekenden te horen in de Human Library, waar de verhalen niet in boeken van papier zitten maar in de mensen die tegenover je zitten. Het kan heel goed zijn dat elders in het gebouw een kind zit voor te lezen aan een ‘voorleeshond’, ook wel ‘kwispellezen’ genoemd. De hond maakt het namelijk niks uit of je goed bent in hardop lezen, dus kun je rustig op het dier oefenen.

Je kunt er ook naar toe om iets te leren, zoals breien of coderen. Om iets te maken met de 3D-printer of de lasercutter of de naaimachine, of om iets op te nemen in de muziekstudio. Je kunt er ook dingen lenen, variërend van een cd tot breipennen en van een boormachine tot een telescoop, zoals op de afdeling ‘Unusual Stuff to Borrow’ in Ann Arbor, Michigan. En oh ja, een boek lenen kan ook.

Bieb, bioscoop en smartlab

Nu de bibliotheek een sociale plek met veel verschillende activiteiten en veel verschillende mensen is geworden, worden ook de gebouwen vernieuwend. Een van de eerste die de bibliotheek als voornaam publiek gebouw in ere herstelde was Rem Koolhaas van architectuurbureau OMA, die er in 2004 in de Amerikaanse stad Seattle een bouwde die een heel stadsblok groot is. In Nederland zijn er sindsdien nieuwe bibliotheken gekomen in Amsterdam (2007), Almere (2012), Arnhem (2013). De nieuwste loten aan de stam zijn de veelgeprezen LocHal in twee oude spoorloodsen in Tilburg en het Groninger Forum, een ontwerp van NL Architecten dat na een moeizame aanloop van twaalf jaar vorige week is geopend.

Het Groninger Forum, een buitenissig gebouw van 45 meter hoog, in de vorm van een schuin afgesneden blok zachtbeige natuursteen, bevat een bibliotheek, vijf bioscoopzalen en ‘Storyland’, de collectie van het voormalige Stripmuseum waaraan animatie en games zijn toegevoegd. Het auditorium met uitschuifbare tribune kan ook dienstdoen als collegezaal of bioscoop. In de expositiezalen gaat dit weekend de tentoonstelling AI: More than Human over artificiële intelligentie open, die Groninger Forum in samenwerking met het Barbican in Londen heeft samengesteld.

De bibliotheek is geen apart onderdeel van het gebouw, maar strekt zich uit over alle acht verdiepingen en voegt zich thematisch bij de andere activiteiten: bij het smartlab met 3D-printers staan de techniekboeken, de strips bij Storyland, filmboeken op het plein bij de bioscoopzalen. „De bieb en de bios zijn geen eilandjes meer”, zegt directeur Dirk Nijdam. „Alles zit in één organisatie. Zo krijg je makkelijk kruisbestuiving.”

De verdiepingen zijn ‘pleinen’ aan weerszijden van de roltrappen die kriskras het enorme atrium doorsnijden. Architect Pieter Bannenberg: „De boeken zijn in het hart van het gebouw op de ‘pleinen’ geplaatst, zodat je langs de randen de fraaie uitzichten over de stad houdt.” Al bij binnenkomst in dit onorthodoxe gebouw voel je dat hier van alles gebeurt.

Dat geldt zelfs ónder de grond, waar in de parkeergarage van vijf lagen een kronkelend digitaal lint van twintig meter lang hangt, een led-sculptuur door Nicky Assmann waarop kleuren en patronen onophoudelijk in elkaar overvloeien. De modewinkel aan de overkant had al vóór de opening ontdekt dat de garage, zonder auto’s nog en met het kleurige kunstwerk op de achtergrond, een prima plek was voor een fotoshoot van de nieuwe collectie.

In een andere bibliotheek, Utopia, is het vanavond bordspellenavond. Al vóór aanvang staan mensen in de rij om een spel te lenen. Het gaat er behoorlijk serieus aan toe – elke stoel is bezet, maar je hoort alleen geroezemoes en het gekletter van de dobbelsteentjes.

Utopia ligt in het Belgische Aalst en heet zo omdat Thomas More hier in 1516 zijn gelijknamige boek liet drukken. Het gebouw is een combinatie van oud- en nieuwbouw door het Nederlandse Kaan Architecten en ging vorig jaar zomer open. De bibliotheek zit erin, en ook de academie van podiumkunsten en een café waar je niet alleen kunt eten maar waar ook poëzie wordt voorgedragen en akoestische muziek wordt gespeeld. Het is „de salon van de stad”, zegt hoofd Arnoud Van der Straeten. Sinds de opening heeft Utopia 10.000 nieuwe inschrijvingen gehad, „daar deden we anders tien jaar over”.

De boeken zitten in het hart van het gebouw, de danszalen en muziekkamers liggen er als een buitenschil omheen. „Dat is akoestisch beter”, zegt Van der Straeten, „en heeft als voordeel dat de tieners die hier muziekles krijgen, vanzelf langs de boeken komen. Mooi meegenomen, want dat is traditioneel een moeilijk te bereiken groep.” Als je in de auto voor het stoplicht staat te wachten kun je door de ramen van Utopia zien hoe kinderen vioolles krijgen.

Bruisende plek met een missie

De bibliotheek van nu is een bruisende plek met een sociale missie. In de Letse hoofdstad Riga had de bouw van een nationale bibliotheek ook een uitgesproken politieke betekenis. Bij de opening in de ijzige kou van januari 2014 vormden 14.000 Letten een menselijke keten van twee kilometer waarmee ze van hand tot hand enkele duizenden boeken doorgaven uit de oude bibliotheek naar de nieuwe. De keten was een glasheldere verwijzing naar die uit 1989, waarmee twee miljoen Esten, Letten en Litouwers letterlijk de handen ineensloegen om onafhankelijkheid van Rusland te eisen.

De bibliotheek in Seattle ziet een rol in de eigen nationale crisis: het aantal mensen dat noodgedwongen op straat leeft. Elke bieb is geliefd bij daklozen – in het Groninger Forum trof een personeelslid nog vóór de opening een vrouw aan die op de wc haar haar stond te verven – maar in Seattle zijn ze welkom om er kranten en boeken te lezen, internet te gebruiken en zich op de wc’s op te frissen. De ventilatie is er op aangepast. In een interview met het blad New Statesman zei de dakloze Andrew: „De bibliotheek is de belangrijkste weldoener van daklozen in Seattle. Beter dan de opvang. They’re the best of the best.”

Eric Klinenberg is directeur van het Institute for Public Knowledge aan New York University „Dertig jaar geleden zou niemand hebben voorspeld dat van alle publieke instituties de bibliotheek zich het beste zou weten aan te passen aan de behoefte van de burgers van vandaag”, schrijft hij in zijn nieuwe boek Palaces for the People. „Maar dat is precies wat er gebeurd is.”

Dat vindt Arnoud Van der Straeten van Utopia ook. „Ik werk al twintig jaar in de cultuursector, maar de bibliotheek van nu is de meest innovatieve, relevante en uitdagende instelling van allemaal.”