‘Koning van je eigen kop’, wat staat er in zelfhulpboeken voor kinderen?

Sta je op het punt om een mislukte tekening te verscheuren en op de grond te smijten? „Zeg dan ‘HO’ tegen jezelf. Haal drie keer bewust adem, en vraag je dan eens af of je dat wel echt wilt doen.”

Zo luidt het advies om je ‘automatische robot’ de baas te worden in Superkrachten voor je hoofd, het onlangs verschenen boek van acteur en mindfulnesstrainer Wouter de Jong voor kinderen tussen de 8 en 12 jaar. De ondertitel: 15 skills waar je gelukkig van wordt. Van slechte gewoontes afkomen is een van die vaardigheden. Andere zijn onder meer het ‘worden van je eigen geluks-dj’, ‘concentreren als een laserstraal’ en ‘koning worden van je eigen kop’.

Het is niet het eerste zelfhulpboek voor kinderen in de basisschoolleeftijd. Er was al Je fantastische elastische brein, dat kinderen leert hoe zij invloed kunnen uitoefenen op de groeicapaciteit van hun hersenen. De coachingkaartjes Eigenwijsjes moeten het positief denken van kinderen bevorderen. De zesdelige boekenserie Wat kun je doen als… biedt onder andere raad als je te veel piekert, te vaak boos wordt, je gedachten vastlopen of je gewoontes wilt veranderen.

Zelfhulpboeken voor kinderen. Wat is de gedachte hierachter? Volgens De Jong is het belangrijk dat kinderen hun „mentale conditie” trainen, omdat veel jongeren worstelen met hun psychische gezondheid. Dat moet je bij de bron aanpakken, zegt hij. „Superkrachten voor je hoofd leert hun op een speelse, leuke manier om zelfredzaam te zijn en om te gaan met tegenslagen.” Hoe het is gesteld met de mentale gezondheid van 8- tot 12-jarigen is onduidelijk, het laatste grote onderzoek hiernaar stamt uit 2005. Maar de zelfhulpboeken moeten vooral een fundament leggen voor de pubertijd en het volwassen leven, zegt De Jong, en daar weten we meer van.

Zo rapporteerde het Nederlands Jeugdinstituut vorig jaar dat bijna één op de vijf jongeren tussen de 12 en 16 jaar ‘emotionele problemen’ heeft, zoals angst- en stemmingsproblemen. Volgens het CBS is één op de twaalf jongeren tussen de 12 en 25 jaar ‘psychisch ongezond’. Dat ben je in dit onderzoek bij een bepaalde score op psychische klachten als angst, stress en somberheid. Onderzoeksbureau GfK liet vorig jaar zien dat 26 procent van de jongeren te maken heeft gehad met burn-outklachten.

Superkrachten voor je hoofd weet raad bij deze gebreken. Als je bijvoorbeeld bang bent, kun je proberen te gapen. „Want als je brein uit angst oververhit is, werkt gapen als een verkoelend ijsje.” Als je verdrietig bent en er is niemand in de buurt, „troost dan jezelf gewoon”. Dit doe je door je wang te aaien, of met je ene hand je andere vast te pakken. En haalt iemand je het bloed onder de nagels vandaan? De Jong adviseert een ademhalingsoefening: vier seconden in, vijf seconden uit. Ben je bang voor de tandarts of het donker? Beeld je in dat er een wakende leeuw naast je loopt, die je moed geeft. In grappig taalgebruik en met vrolijke illustraties van Hein de Kort geeft het boek nog veel meer tips om kinderen zich rustiger, minder eenzaam, sterker, slimmer en blijer te laten voelen.

Onbedoeld effect

Hoe leuk en speels het ook gebracht wordt, er kan een onbedoeld effect optreden. Want onder die vrolijke vormgeving ligt een zware boodschap verborgen, meent pedagoog Stijn Sieckelinck, verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Namelijk dat je zelf verantwoordelijk bent voor je geluk, gezondheid en succes. Slogans als „Jij bent de beeldhouwer van je eigen brein’ en „Als het leven een game is, dan is je hoofd de controller” suggereren volgens hem dat kinderen zichzelf wel kunnen opvoeden. Dat zij hun eigen welzijn in de hand hebben. „En dat is maar een deel van het verhaal. Een ademhalingsoefening kan best helpen als een kind zich niet goed voelt, maar de omgeving doet er ook heel erg toe.”

Op die omgeving valt nogal wat aan te merken, stellen verschillende instanties die de psychische klachten onder de jeugd proberen te verklaren. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu noemt spanningen thuis, verwachtingen van ouders en overheidsbeleid en het streven naar ‘het perfecte plaatje’ onder druk van sociale media. De Sociaal-Economische Raad voegt hieraan verwachtingen en prestatiedruk toe, in een eind augustus gepubliceerd rapport

„En tijdgebrek”, vult Ellen-Joan Wessels aan, adviseur bij het Nederlands Centrum voor Jeugdgezondheid. „Kinderen moeten tegenwoordig van alles. Dat levert stress op.” Als je naar al die externe oorzaken kijkt is volgens haar duidelijk: de psychische gezondheid van een kind is een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Niet van twee mensen, en zeker niet van het kind zelf.

En dus moeten we ervoor waken dat zelfhulpboeken het kind die verantwoordelijkheid in de schoenen schuiven, vult psycholoog en onderwijskundige Bert Wienen aan. Hij doet onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van de jeugd aan de hogeschool Windesheim. „Als kinderen zich niet goed voelen, moet het niet zo lijken dat zij niet hard genoeg aan zichzelf hebben gewerkt. Dan wordt dát namelijk het probleem in plaats van dat we iets doen aan de andere factoren”

Dat is niet de bedoeling van mijn boek, zegt De Jong. „Natuurlijk is het belangrijk om externe omstandigheden kritisch te bekijken. Het welzijn van de jeugd is inderdaad een gedeelde verantwoordelijkheid. Maar het is onzin om het helemáál niet bij het kind te zoeken. Je moet op meerdere sporen werken, en de mentale weerbaarheid is daar één van.”

Want als je niet weet hoe je met hobbels om moet gaan, zegt hij, heeft dat wel degelijk invloed op je geluk. „Dit geldt voor ieder kind, in wat voor omgeving het zich ook bevindt. Net zoals iedereen er baat bij heeft om naar de sportschool te gaan, heeft iedereen er baat bij om zijn of haar mentale conditie te trainen. En daar kun je maar beter jong mee beginnen, anders kom je op latere leeftijd in de knoop.”

Elke week legt Annemiek Leclaire een lezersvraag voor aan deskundigen. Lees ook: Mag mijn 8-jarige een YouTube-kanaal?

Hij vindt niet dat zijn boek het idee geeft dat je succes en geluk geheel in eigen hand hebt. „Een groot thema in het boek is zelfacceptatie. Daar komt juist aan bod dat je niet altijd alles in de hand hebt. Dat het oké is als je je soms niet goed voelt, of als dingen niet lukken.”

Zo spoort het boek de lezer aan om zich een ‘misluk-King’ te voelen, in plaats van een mislukking. Dit doe je onder andere door je imperfecties te accepteren, en je niet te veel te vergelijken met anderen. „Want”, schrijft De Jong, „één ding is zeker in het leven: je zult nog vaak verdrietig zijn om dingen die niet gaan zoals je zou willen. Van je kleine teen stoten tot je ouders die gaan scheiden. Daarom kun je er maar beter voor zorgen dat verdriet je bondgenoot wordt en niet je vijand.”

Wouter de Jong: Superkrachten voor je hoofd. Maven Publishing, 154 blz. 18,99 euro