Gitzwarte tentoonstelling over de donkere kant van Bauhaus

Er stond veel op het spel bij de grote Bauhaustentoonstelling in 1968. Een eerste groot retrospectief van de vooroorlogse Duitse ontwerpschool (1919-33) – vooroorlogs en dus niet besmet met het naziverleden – dat reisde naar musea in Europa, de Verenigde Staten, Canada, Azië, Zuid-Amerika. Het trok meer dan 800.000 bezoekers. Zwaar gesponsord door de Duitse staat, was het een grote rehabilitatiepoging om een positief Duits verleden te laten zien. Een avant-garde die met eerlijke moderne producten bijdroeg aan een betere wereld.

Maar. Daarvoor moest wel de geschiedenis bijgesteld worden. Niet álle Bauhaus werd er getoond – niet de marxistische directeur Hannes Meyer. Niet de Bauhäusler die in de Sovjetunie voor Stalin hadden gewerkt. En al helemaal niet zij die met de nazi’s meewerkten – bij wie het verhaal van eerlijke lijnen en zuivere kleuren paste bij de fascistische raszuiverheid en moderne oorlogsindustrie.

In plaats daarvan werd Bauhaus er neergezet als politiek neutraal. En zo is het de geschiedenis in gegaan. Bauhaus betekent goede smaak, mooi design. Met dat verhaal begint ook de tentoonstelling Symptom Bauhaus in West die geraffineerd, stap voor stap, laat zien wat daarvoor uit beeld werd gelaten. PR-materiaal uit 1968 ligt naast reclames die Bauhaus-architect Herbert Bayer voor de nazi’s had ontworpen, inclusief arisch keurmerk – smetten en data die later zijn gecensureerd. Eén zaaltje gaat over Dessau waar Bauhaus op industrialisering inzette, en waar ook Junkers Motorenbau zat dat later bommenwerpers produceerde, met Bauhäusler in dienst. Jaren voor zijn Bauhaus-docentschap had László Moholy-Nagy tijdens de Eerste Wereldoorlog als verkenningsofficier in het leger aanvalsposities uitgereke nd waarvan de lijnen terugkeerden in zijn abstracte kunst – toch niet zo abstract dus.

Zo trekt deze gitzwarte tentoonstelling overal lijntjes tussen, als een steeds donkerder wordende complottheorie. Wie leuk een dagje kunst wil kijken, moet hier niet heen. Het is een moeilijke tentoonstelling: lezen, kijken, herlezen – ah, dat bedoelen ze. Maar het loont. Want de verhalen blijven je bij. Ook omdat West de Bauhauserfenis doortrekt tot na de oorlog, als de beeldtaal van klare lijnen paste bij macht en politiek wereldwijd. In de VS hielp architect Bayer het dorpje Aspen te transformeren tot bolwerk van de machtigen. Andere ex-Bauhäusler werkten Atlantropa (1928-52) uit: een serieus plan om de Middellandse Zee deels te dempen en Afrika met pijpleidingen te transformeren tot industriële achtertuin voor de Europese bevolking. Tsjaad en Congo konden wel onder water worden gezet. De wereld als tekentafel. Alsof het een kunstwerk is.

Kunst als propaganda

Vergezocht? Soms. Maar bijvoorbeeld bij de Documenta in 1959 werden kunstwerken actief vergeleken met machinekamers of atoomproeven: Nukleare Malerei was een gangbare term. Subtieler belandde de hang naar een technologische schoonheid en standaardisering (ook een Bauhaus-ideaal) in keukenbouw, architectuur, ergonomie, planologie – als excuus om huizenblokken te slopen in plaats van te verbeteren, zo gemeenschappen ontwrichtend.

Dat hele idee dat moderne kunst helemaal niet zo autonoom is maar politieke vooruitgang propageerde, wordt inmiddels veel besproken in musea – die daar nogal mee in hun maag zitten. Want dit vooruitgangsdenken, volop in hun collecties te vinden, heeft kolonialisme en kapitalistische uitwassen ondersteund. Dat schuldverhaal wordt in West onderstreept met voorbeelden – kijk vooral ook naar de Spaanse martelcel die een kunstenaar voor Franco ontwierp als constructivistisch kunstwerk. Kunst is niet zo onschuldig. Als u dat niet gelooft, bezoek dan West. Het legt het stapje bij beetje uit. Dat maakt dit een belangrijke tentoonstelling. Dit gaat over ons leven.