Rathenau Instituut: we moeten serieus nadenken over uitwassen virtual reality

Virtual reality dompelt gebruikers zo diep onder in een virtuele, soms misleidende werkelijkheid dat zij beter beschermd moeten worden tegen de mogelijke uitwassen van deze technologie.

Dat stelt het Rathenau Instituut in het rapport Verantwoord virtueel – Bescherm consumenten in virtual reality. „Bij VR is de versmelting tussen mens en machine haast volledig.” En dat kan problemen opleveren, aldus de auteurs.

Het instituut, dat onderzoek doet naar de impact van technologie op de samenleving, waarschuwt voor allerlei risico’s rond virtual reality (VR). Die liggen op het sociale, lichamelijke, mentale en juridische vlak.

De techniek kan „zeer verslavend” zijn, aldus de auteurs. Met name jonge gebruikers dreigen bij VR het onderscheid tussen echt en nep uit het oog te verliezen. Zo herinnerden kinderen die virtueel hadden gezwommen met orka’s, zich de gebeurtenis later alsof ze écht met de beesten te water waren geweest, citeren de auteurs eerder onderzoek.

Moord in VR

Schokkende VR-toepassingen zoals extreme schietspellen of virtuele porno, zouden kunnen aanzetten tot grensoverschrijdend gedrag, aldus experts. De auteurs vragen zich af of er een verbod moet komen op bijvoorbeeld moord en verkrachting in de virtuele omgeving.

Vorig jaar zei de Amerikaanse VR-expert Jeremy Bailenson (Stanford University) in NRC al dat virtual reality „verslavender en gevaarlijker is dan sociale media”. Hij vindt onder meer dat het schieten in VR-games niet realistisch moet zijn. Op die manier trainen gamers te veel hun motorische vaardigheden om te schieten.

Bovendien bestaat het risico dat grote techbedrijven (zoals Google, Facebook, Samsung) die de afgelopen jaren fors hebben geïnvesteerd in VR, heel veel biometrische gegevens van consumenten in handen krijgen. Over die datahonger schrijven de auteurs: „Omdat bepaalde gegevens zo persoonlijk en intiem zijn dat ze het individu kwetsbaar maken voor misbruik, hetzij door overheden, hackers, commerciële partijen of andere gebruikers, zijn wettelijke restricties nodig voor het verzamelen, combineren en delen van gegevens in VR.”

Brillen

Virtual reality staat op het punt van doorbreken bij het brede publiek, aldus de auteurs. In Nederland had begin 2018 circa 5 procent van de huishoudens een VR-bril (650.000 exemplaren). Denk aan de Gear VR (Samsung), PlayStation VR (Sony) en Oculus Rift en Go (Facebook). De markt voor virtual reality-producten en diensten zou volgens onderzoeksbureau Juniper in 2023 zijn gegroeid tot een omzet van 7,4 miljard euro.

VR is een driedimensionale computer-gegenereerde omgeving waarin gebruikers zich kunnen onderdompelen. Met VR-brillen en bijbehorende accessoires kunnen ze door deze omgeving navigeren en met objecten handelen. Rondlopen op Mars bijvoorbeeld of plaatsnemen in het lichaam van iemand met een ander geslacht of ras. Idealiter vergeet de gebruiker dat hij of zij in een simulatie aanwezig is en dat de kunstmatig gecreëerde wereld niet werkelijk bestaat.

Rathenau-directeur Melanie Peters verwijst in haar voorwoord bij het rapport naar de Netflix-serie Black Mirror. In de aflevering Striking Vipers (seizoen 5) raken twee vrienden ‘intiem verstrengeld’, tijdens het spelen van een VR-vechtspel. De ene man koos ervoor te spelen met een stoere man, de andere man koos als alter ego een verleidelijke vrouw.

Ideeën over seks

Het aantal winstgevende toepassingen van virtual reality is nog beperkt, aldus de onderzoekers. Geld wordt verdiend met meeslepende videospellen en met virtuele pornografie. Dat laatste vrijwel altijd vanuit mannelijk perspectief, en dat kan leiden tot „problematische ideeën over seksualiteit”.

Ook verstrekken sommige ziektekostenverzekeraars therapieën waarbij wordt gebruikgemaakt van VR. Daarbij vragen de auteurs van het rapport zich af of VR zodanig invasief is, dat deze als medische technologie moet worden gereguleerd.

Facebook ziet in virtual reality een mogelijke toekomst voor sociale netwerken. Mark Zuckerberg demonstreerde in oktober 2017 hoe VR en Facebook kunnen samengaan. Hij bracht een digitaal bezoek aan Puerto Rico dat destijds zwaar was getroffen door een orkaan. Critici verweten Zuckerberg daarbij dat hij een natuurramp misbruikte voor commercieel gewin. „Virtueel ramptoerisme.”

Manipulatie

Door het ‘onderdompelende’ (immersieve) en intieme karakter verschilt virtual reality in belangrijke opzichten van bestaande media, aldus het Rathenau Instituut. Er is bij VR sprake van een „sterkere koppeling tussen onze biologische, digitale en socio-culturele wereld”, waardoor de technologie dichter op de huid zit en grotere gevolgen heeft voor de gebruiker en haar data. De mate waarin realtime manipulatie kan plaatsvinden is vele malen groter bij VR dan bij bestaande sociale media en games die worden aangestuurd door een toetsenbord en muis.

De auteurs komen tot de conclusie dat er onvoldoende aandacht is in de politiek voor de risico’s. Ze stellen dat er een urgente behoefte is aan de ontwikkeling van morele kaders en regulering om VR-technologie maatschappelijk in te bedden. Ze pleiten voor een nationaal en internationaal debat over de ethiek rondom VR. Consumenten moeten beter worden geïnformeerd en beschermd.