Gedurfde documentaire over corruptie Roemenië

Het helse inferno in de Roemeense nachtclub Colectiv op 30 oktober 2015 was even wereldnieuws. Metalcore-band Goodbye to Gravity sloot een avond ‘grunten’ af met vuurwerk. Het brandbare akoestische schuim van Colectiv vatte vlam, een minuut later stond het plafond al in lichtelaaie en stortte in terwijl honderden jeugdige bezoekers elkaar vertrapten rond de enige uitgang, 80 centimeter breed.

De tol, aanvankelijk: 26 doden. Massaprotesten leidden tot de val van het kabinet van premier Victor Ponta van PSD, dat plaatsmaakte voor een technocratenkabinet. De ramp gold namelijk als een symptoom van en symbool voor de endemische Roemeense corruptie. Club Colectiv opereerde al twee jaar zonder nooduitgang of brandweerinspectie, en dat met eigenaars van wie eerder al twee clubs in vlammen opgingen.

Mestvaalt

Twee weken later volgde de slachting in de Parijse club Bataclan en verloor de wereld zijn aandacht. In Roemenië ging het verhaal verder, zo blijkt uit de meesterlijke, virtuoos gecomponeerde documentaire Collective van Alexander Nanau op IDFA. Een film die steeds dieper in de mestvaalt spit: je kijkt met ongeloof en verontwaardiging toe. Maar de bodem komt niet in zicht.

Filmmaker Alexander Nanau (40), als Roemeen van Saksische komaf in 1990 met zijn familie naar Duitsland geëmigreerd, arriveerde eind 2015 met zijn camera hoopvol uit Berlijn: zou na jaren sluimerende onrust de corrupte politieke klasse van Roemenië nu dan in het zand bijten? De zogenaamd ‘sociaal-democratische’ machtspartij PSD?

Nanau wilde geen film met dappere betogers en pratende hoofden, vertelt hij in een telefonisch interview. Hij zocht personages met een concreet, maar ook metaforisch verhaal. Hij volgde eerst jonge slachtoffers van de brand en artsen die hen behandelden. Maar raakte geïnteresseerd in de pers, met name in onderzoeksjournalist Catalin Tolontan van Gazeta Sporturilor. Een sportkrant nota bene, maar één die al twee sportministers achter de tralies had gekregen.

Tolontan verlegde na Colectiv zijn aandacht naar de volksgezondheid. Nanau wilde graag op zijn redactie filmen maar kreeg nul op rekest: Tolontan wilde zijn bronnen en de privacy van zijn journalisten beschermen. Nanau: „Tot hij me onverwachts belde: kom toch maar, ik ben iets heel groots op het spoor.” Na de brand overleden namelijk alsnog 38 van de 180 gewonden, wat het dodental op 64 bracht. De autoriteiten verzekerden na de ramp, als een soort mantra, dat zij „een betere behandeling dan in Duitsland” zouden krijgen. Toen sommige niet eens zo zwaargewonden ruim een week later alsnog naar het buitenland werden verscheept, bleken zij vaak fataal besmet met multiresistente ziekenhuisbacteriën.

Een aantal van de slachtoffers van de brand in Colectiv werd in Nederland behandeld: Slachtoffers discotheekbrand Roemenië naar Nederland

Met Nanau zien we hoe Tolontan en zijn ploeg via journalistiek handwerk – tipgevers, archieven, camera met telelens – de oorzaak vinden: het bedrijf Hexi Pharma van louche zakenman Dan Condrea. Die blijkt al vele jaren zo’n 300 Roemeense ziekenhuizen van desinfecterende middelen te voorzien met een tiende van de werkzame bestanddelen die op het etiket zijn vermeld. Kraanwater in feite: bacteriekolonies groeien in de antiseptische tanks zelf. Dat kostte, wordt ergens terloops gemeld, jaarlijks wellicht zo’n 1.200 patiënten het leven.

Nanaus camera toont hoe de nieuwe, ‘technocratische’ minister van Volksgezondheid het probleem glashard ontkent. Waarna onthullingen zich opstapelen en ook hij het veld ruimt. De kwestie van verwaterde biocides blijkt dankzij klokkenluiders al jaren breed bekend binnen de overheid, maar Condrea smeerde via zijn offshorebedrijf in Cyprus het smeergeld breed uit. Ook wist iedereen dat de kaal geplunderde Roemeense ziekenhuizen geen brandwonden aankonden: een boze arts komt met een filmpje van brandwonden die wriemelen van de maden. Maar dure doorverwijzingen naar het buitenland werden na de Colectiv-ramp administratief gesaboteerd, tot het te laat was.

Toch lijkt het schandaal halverwege de film Collective dood te lopen als zakenman Dan Condrea in zijn auto zelfmoord pleegt, of gezelfmoord wordt. Op dat punt neemt de film een verrassende, gedurfde wending: journalist Tolontan maakt plaats voor een nieuwe held, de nieuwe interim-minister van Volksgezondheid Vlad Voiculescu.

Lees ook, over IDFA: Coen van Zwol over het bijprogramma ‘Villains’: Ben je een schurk, dan liefst een grote

Filmmaker Nanau twijfelde zelf of die wisseltruc zou werken. „Iedereen zei dat zoiets niet kon.” Zijn truc is Voiculescu niet te introduceren: de bankier uit Wenen met zijn brilletje is voor ons net zo’n vraagteken als voor Nanau indertijd. Nog zo’n technocraat die niets doet? Of een vage idealist die als schaamlap wordt gebruikt?

Maar minister Voiculescu doet iets wat – ook internationaal – uniek is: hij laat Nanaus camera toe bij al zijn vergaderingen, stafbijeenkomsten en telefoontjes. Nanau: „Ik was stomverbaasd, maar het wende snel. Voiculescu zag transparantie als enige uitweg uit onze crisis en begon bij zichzelf.” Waarna we met de idealistische, maar energieke minister ontdekken hoe verrot Roemenië is. Ziekenhuismanagement bestaat grotendeels uit incompetente maffiosi die soms een kwart van het budget wegsluizen naar privé-projecten. De bureaucratie blijkt taai – zijn ministerie en kabinet saboteren wetsvoorstellen. Maar er melden zich steeds meer klokkenluiders bij deze unieke minister, die meer dan duizend gevallen van fraude en diefstal melden. Nanau: „Vrijwel steeds vrouwen. Die kunnen kennelijk slechter tegen die gewetenloze, mensonterende hebzucht. En hebben veel meer lef dan mannen.”

Lees ook: Protesten Roemenië ondanks intrekken corruptiewet

In de finale volgt een mokerslag: ondanks alle schandalen wint de partij van het pluche PSD in 2016 de verkiezingen met ruim 46 procent van de stemmen: een record. Voiculescu krijgt het advies weer te gaan bankieren in Wenen. De geheime dienst adviseert journalist Tolontan zich gedeisd te houden, mogelijk loopt ook zijn familie gevaar.

Na twee jaar stagnatie – alleen door hernieuwd straatprotest en druk vanuit de EU trok de regering vorig jaar een voorstel terug om ambtelijke corruptie van minder dan 44.000 euro uit het strafrecht te halen – ziet Nanau de situatie nu iets zonniger in. Corrupte politici verdwijnen achter de tralies. De PSD werd onlangs gehalveerd bij de Europese verkiezingen. De tegenkrachten worden sterker.

Zelf is Nanau naar Boekarest verhuisd. Zijn Collective is geen hopeloze kroniek uit het Europa van de laagste versnelling, maar een film die tintelt van opwinding. Juist in een land als Roemenië, waar geïnstitutionaliseerde corruptie keihard botst op ontluikende burgerzin en een vrije pers, zie je scherp hoe macht en politiek werken, denkt Nanau. „Een land als Roemenië, halverwege ontwaken, is vreselijk interessant voor een filmmaker.”