Vooruitgangsdenken baart doemdenken

Hoe staat het met de vooruitgang? Geloven steeds minder mensen in dat idee? Of zijn we, net als de afgelopen twee- à driehonderd jaar, dankzij technologie en economische groei nog steeds op weg naar een betere wereld?

Volgens vijf vooruitgangdenkers, verenigd in de Bende van de Vooruitgang, is het allebei waar (Willen we meer of minder welvaart? Meer! En de wetenschap zal ons daarbij helpen, 9/11). Ze vinden dat het vooruitgangsidee in het verdomhoekje zit. Ze wijzen op de „doemdenkers, cultuurpessimisten en vooruitgangsverloochenaars” die vinden dat het wel genoeg is geweest. Misschien klopt dat wel en zijn er inderdaad meer afvalligen. Dat zelfs de VVD-top een lagere maximumsnelheid aanvaardbaar vindt vanwege de stikstofcrisis, betekent symbolisch een breuk. Niet langer is ‘meer’, of in dit geval ‘sneller’, het antwoord op een probleem. Nu wordt erkend dat het ‘langzamer’ moet worden, door de grenzen die we stellen omdat we de natuur willen beschermen.

Het is dus voorstelbaar dat vooruitgangsdenkers nattigheid voelen als zelfs deze natuurlijke bondgenoot hen in de steek laat. Tegelijkertijd zijn ze ervan overtuigd dat het recept van de vooruitgang als vanouds werkt. Techniek, wetenschap, economische groei – als die de vrije hand krijgen, komt het vanzelf goed. Alleen willen die doemdenkers dat maar niet zien!

Toch hebben vooruitgangsdenkers veel meer gemeen met de doemdenkers die ze bestrijden dan ze zelf erkennen. Ze denken allebei de toekomst te kennen, en ze zien daar een betekenisvol perspectief in. En veel doemdenkers wijzen juist op de niet ingeloste beloften van het vooruitgangsdenken. Het vooruitgangsdenken baart het doemdenken.

En net als bij veel vormen van doemdenken zitten in het vooruitgangsdenken zwakheden en denkfouten die keer op keer terugkomen.

‘Opinie uit de toekomst’: We kunnen niet zonder planetaire parasols

Verborgen kosten

Neem om te beginnen het bewijs voor de vooruitgang. Dat is uiteraard selectief. Uit de beschikbare gegevens worden bepaalde zaken geïsoleerd en onder de noemer ‘vooruitgang’ gepresenteerd. Waarbij je de al dan niet verborgen kosten en neveneffecten negeert.

Een voorbeeld: een groot deel van de afname van de wereldwijde armoede, een van de belangrijkste indicatoren van vooruitgang, is te danken aan de inspanningen van de Chinese autoriteiten. Maar hoe verhoudt dat zich tot alle minder gewenste consequenties van deze ontwikkeling, van de enorme CO₂-uitstoot tot de ontplooiing van een surveillance-staat?

De vooruitgang is een mal waar het verleden in geperst wordt en die ook ‘de toekomst’ zal voortbrengen. Complexe en vaak tegenstrijdige ontwikkelingen worden gereduceerd tot een simpele grafiek. Is het verwonderlijk dat het bijna nooit historici zijn die zo met verleden, heden en toekomst omgaan?

In het vooruitgangsdenken zit een grote mate van determinisme, al erkent de Bende dat de verbetering niet vanzelf komt. Maar wetenschap, technologie en groei leveren in alle omstandigheden wel dat positieve resultaat op, denken ze. Toch is niet te bepalen wat we in de toekomst zullen waarderen en wat niet. Velen vonden de verbrandingsmotor een verbetering, en dat was het in een aantal opzichten ook. Nu kampen we met het reële probleem van de klimaatverandering.

Ook dat moet met technologische middelen aangepakt worden, vindt de Bende van de Vooruitgang, een naam waar ik geen grapjes over zal maken. Met kernenergie, de opslag van CO₂ of het strooien van krijtpoeder om de aarde tijdelijk een beetje te verduisteren. Alsof daar niet allerlei risico’s aan zitten.

Lees ook: Het klimaatbeleid heeft kernenergie wel/niet nodig

De oplossing is het probleem

Als technologie een probleem veroorzaakt, zal andere technologie dat oplossen, is de gedachte. Het probleem is de oplossing, maar dan is de oplossing ook het probleem. De Bende lijkt vooral op een groep artsen die steeds hetzelfde medicijn voorschrijft, ook tegen de negatieve bijwerkingen van het medicijn.

Overigens zijn er duizenden wetenschappers die andere maatregelen aanbevelen, van een afname van de bevolkingsgroei, het niet langer centraal stellen van economische groei tot het herstellen van bossen, iets wat volgens de Bende van de Vooruitgang ook al uitstekend gaat.

Er is dus niet één wetenschappelijk advies dat we maar hoeven te volgen om in een nog betere wereld terecht te komen. We kunnen en zullen moeten kiezen op basis van voorkeuren en idealen, die soms met elkaar in strijd zijn.

Ondertussen is er geen enkele garantie op blijvende vooruitgang. De Ierse historicus Bury schreef een eeuw geleden al dat het idee van de vooruitgang automatisch zou verdwijnen als in het jaar 2000 of 2100 de wereld onleefbaar zou zijn. 2000 hebben we gehad, maar voor 2100 is de race nog open. En anders wel voor de eeuwen daarna.

Oppermachtig voelen de vooruitgangdenkers zich als ‘heersers over de natuur’, als ‘scheppers’. Maar we lijken heersers, totdat dat een misrekening blijkt te zijn, omdat de krachten van de natuur zich niet volledig laten beheersen. De invloed van de mens op de planeet is voor een groot deel onbedoeld en ongestuurd. De vooruitgangsdenkers gaan nog steeds dood en maken daarmee deel uit van een cyclisch, niet een lineair proces. Wat op heersen lijkt, is vaak niet meer dan een uit de hand gelopen experiment.