‘Kunst geeft ons onze menselijkheid terug’

Haar lichte woonkamer oogt als een oase van rust. Maar dat is een momentopname, waarschuwt Calliope Tsoupaki. Als componist speelt ze dagelijks een spel met de beleving van tijd. Rekt die uit, of versnelt haar juist. In dat proces verlies je de uren op de klok gemakkelijk uit het oog. Maar de deadlines die ook bij het componeren horen, zijn allesbehalve elastisch. Musici wachten op noten, uitgevers dringen aan. „Die tegenstelling is soms ingewikkeld”, zegt Tsoupaki. En aan de oplichtende blik in haar blauwe ogen zie je dat dat een understatement is.

Maar vandaag zijn huis én stemming opgeruimd, want Tsoupaki heeft de partituur van haar nieuwe werk Liknon al in september aan de organisatie van November Music kunnen laten zien. Ruim op tijd.

Liknon (Grieks voor ‘schommelwieg’) is een groot, belangrijk werk geworden, zegt ze, langer ook dan ze oorspronkelijk beoogde. 75 minuten duurt haar ode aan Maria voor barokensemble, tenor en countertenor, en ze kan er moeiteloos nog veel langer over praten. Over de warme klank van barokinstrumenten, en hoe die haar inspireert. Over de zesde-eeuwse prachthymnen van Romanós de Melode, en hoe en waarom die uiteindelijk toch níét in haar stuk belandden. Of over de drie poëtische teksten die ze wél koos, onder anderen geschreven door de Kretenzer monnik Agapios (1580-1656).

Op de schouw staan enkele Griekse iconen – samen een klein huisaltaar. Uit haar naastgelegen werkkamer haalt Tsoupaki aanvullend een tinnen reliëfplaatje ter grootte van een creditcard. „Rondom Maria-iconen in Griekse kerken staat het vol met dit soort plaatjes”, vertelt ze. „Op deze staat een oor, maar het kan ook een ander ziek lichaamsdeel zijn; kleine offers in de hoop dat Maria met haar wonderbaarlijke krachten te hulp zal schieten.”

Voor Tsoupaki is die hoop invoelbaar. Haar geloof is moeilijk los te zien van haar werk. „De eerste kiem voor Liknon vormde mijn liefde voor Maria”, zegt ze. „Maria is menselijk, ze begrijpt onze worstelingen. In het Grieks-orthodoxe geloof is zij de bemiddelaarster tussen mens en hemel. Maar ze belichaamt ook overgave. Het mooiste icoon zag ik vijf jaar geleden op het eiland Kythira, de zogeheten ‘Panagia Myrtidiotissa’, een Madonna wier gezicht geheel zwart is, vormeloos en duister. Terwijl ik keek naar dat zwarte gat dacht ik: wie ben ik, wat is dit, waar kijk ik naar? Het was een magnetische, troostrijke sensatie. Ik snapte dat ik nergens bang voor hoef te zijn, dat er in duisternis ook schoonheid bestaat: daar is Maria immers ook. In spirituele zin was dat de geboorte van het stuk.”

Tsoupaki´s oratorium Oidipous (2014) voor oa tenor Marcel Beekman en barokinstrumenten

Intiem en hallucinant

Maar Liknon heeft ook aardse wortels. Daar was om te beginnen het verzoek van tenor Marcel Beekman, voor wie Tsoupaki eerder muziek schreef, om een gebed aan Maria voor hemzelf en orgel te componeren. En er kwam nog een tweede opdracht binnen, van November Music, voor een oratorium: in de traditie van een dodenmis, maar vrij van vorm.

Dus waarom die twee dan niet combineren?

„Toen in 2015 mijn vader stierf, was ik daar als enige bij”, vertelt Tsoupaki. „Dat maakte veel indruk. Ik ervoer de lichtheid die sterven kan hebben als iemand zich overgeeft; het wegglijden van de ene wereld naar de andere. Het was intiem en hallucinant, mijn vader en ik waren elkaar nabij in een soort vacuüm van licht en lucht. Dát gevoel wilde ik in Liknon vangen.”

Ze staart even voor zich uit en schatert dan opgelucht. „Liknon moest dus een pretentie- én vormloos, schommelend en hallucinant gebed aan Maria worden. Nou – dat heb ik geweten!”

Vormloos componeren, drijvend op je eigen flow – het klinkt als een componistenvakantie. Maar de praktijk bleek weerbarstiger. „Het was een grimmige, grillige, griezelige manier van werken; een worsteling tussen mijn wil om het stuk zich natuurlijk als een bloem te laten ontvouwen en de realiteit: de deadline en de eigen wil van de noten. Vergelijk het met zwemmen in onpeilbaar diep water. Heel eng. Maar ook: een oefening in zelfvertrouwen.”

Wat moet je bijvoorbeeld doen als op een dag zomaar vijf minuten heel erg mooie instrumentale muziek worden geboren? Of een orgelscène van negen minuten? „De kunst was dan niet in paniek te raken”, zegt ze. „Soms sprak ik mezelf streng toe. Calliope, je bent 56 en zeer ervaren, er zal vast een reden zijn dat dit nu allemaal opborrelt. En dat was dan ook zo. Er ontstond uiteindelijk een palet aan materiaal dat ik organisch door elkaar heen heb kunnen vlechten, de elasticiteit van het geheel steeds verder uitrekkend en beproevend.”

Of het geheel ook hallucinant uitpakt, zoals beoogd, moet blijken tijdens de première. Ze lacht. „Ik kan natuurlijk paddo’s uitdelen. Maar dat is ook weer zo wat. En trouwens, in Griekenland zijn die verboden.”

Het ritme is in elk geval driedelig – voor het schommeleffect is dat een belangrijk element. Tsoupaki: „Wat klinkt, wiegt in de lucht en stijgt als het ware steeds verder op. Dat heeft zeker een mystiek effect. Evenals de grotendeels tekstloze zanglijnen en de tooncentra, die door steeds een noot omhoog te schuiven, de luisteraar langzaam aan zijn richtinggevoel ontnemen. Ik hoop dat Liknon overkomt als een desoriënterende, warme muzikale omhelzing. Alsof luisteraars en musici samen aan de voet van de hemelpoort zitten, deze muziek beleven en dan zien wat er gebeurt.”

Griekenland

De première van Liknon is op 2 november. Voordien reist Tsoupaki nog een week naar Griekenland voor een documentaire die de EO over haar maakt. „Onderwerp is, als ik het kort samenvat, dat kunst ons onze menselijkheid teruggeeft”, zegt ze. „Alle kunst, niet alleen hoge. Het Griekse woord voor entertainment is ‘psycho-agogie’, het leiden van de ziel. Ook popfestivals en programma’s als The Voice brengen mensen op goede gedachten, ik ben zelf óók geïnspireerd door populaire Griekse liederen. Etiketten vind ik zinloos, ik wil absoluut niet als ‘serieus componist’ bestempeld worden. Voor wie klinkt dat aantrekkelijk? Mijn muziek is bedoeld voor iedereen die ervoor openstaat. Er valt ook niks aan te ‘snappen’, alleen maar aan te ervaren.”

Tsoupaki woont zelf sinds 1988 in Nederland. Haar Griekse accent is gebleven. „Ik vind mezelf nog steeds behoorlijk Grieks”, zegt ze. „Maar ik besef ook dat ik als componist gevormd ben bij Louis Andriessen in Den Haag, die me leerde dat je als componist mag schrijven wat je wilt, maar dat je wel heel streng de controle over je notenmateriaal moet bewaren. Andriessens invloed gaat trouwens nog wel verder: ook zijn kracht en heftigheid pasten bij me en hebben me enorm veel verder geholpen. Daarom wilde ik destijds ook per se bij hem studeren. Maar in mijn eigen muziek hoor je mijn Griekse afkomst altijd terug. Leven met twee talen en in twee culturen past perfect bij me.”

Dat juist zij vorig jaar Componist des Vaderlands werd, vind Tsoupaki vleiend én verplichtend. Niet alleen moet je urgente muziek maken, je moet ook een baken zijn voor collega’s.

Lees ook: ‘Componeren in een glazen kooi, ver weg van het huiselijk geneuzel’

„De positie van de componist op dit moment is niet zo makkelijk”, zegt ze. „Ik uit me in muziek, niet in woorden; politicus wil ik niet zijn. Maar ik mag wel benoemen dat er veel te bevechten valt. Als componist stop je al je kracht en energie in je werk, je hebt nauwelijks ruimte voor een privéleven en uiteindelijk houd je bijna niks over. Wat je trouwens eigenlijk niet kan schelen, want je leeft voor je muziek.

„Het is goed daarover te praten. Over hoe het beter kan én over hoe je je staande houdt in die rare spreidstand tussen het ondernemerschap dat nodig is om nieuwe opdrachten te krijgen, en de afzondering en overgave die vervolgens nodig zijn om echt goede muziek te maken.”