‘Afrikanen willen partners die geen vragen stellen’

In de vlag van Mozambique pronkt de kalasjnikov. De afbeelding van dit Russische wapen verwijst naar de hoogtijdagen van de Moskouse invloed in Afrika. Middels steun aan de antikoloniale bevrijdingsbewegingen in zuidelijk Afrika, aan Ethiopië in de strategische Hoorn van Afrika en aan linkse regimes in de Sahel, had de Sovjet-Unie zich gepositioneerd als een geduchte speler. De anti-westerse retoriek resoneerde er vrijelijk, vlak na de bevrijding van het koloniale juk. Met de val van de Sovjet-Unie kwam aan dat alles abrupt een einde.

Lees ook: Poetin ziet steeds meer kansen in Afrika

De afgelopen tien jaar nam de Russische handel met Afrika met 350 procent toe. De kracht van de Sovjet-Unie (toen) en Rusland (nu) ligt in de veiligheidssector. Het land tekende met meer dan twintig Afrikaanse staten militaire samenwerkingsverdragen. Vorige maand werden in Mozambique Russische huurlingen gespot die islamitische militanten bestrijden. Oude relaties met Soedan worden aangehaald, nieuwe verdragen gesloten.

Rusland probeert ook een economische positie te krijgen door investeringen in energie en grondstoffen. Rusland is in Angola, waar het bedrijf Alrosa actief is in de diamantenwinning, in Zimbabwe waar het platina wint, in Namibië voor uranium. Russische energiebedrijven als Gazprom en Lukoil werken in Algerije, Egypte, Nigeria en Oeganda.

De opvallendste Russische betrokkenheid is vermoedelijk in de diamantrijke Centraal Afrikaanse Republiek. Om dit land in het hart van Afrika bekommerde zich geen grootmacht meer toen het in 2013 wegzakte in een uitzichtloze anarchie van milities. Voormalig kolonisator Frankrijk weigerde nog langer met een grote legermacht de orde te bewaren en een VN-troepenmacht slaagt er ook niet in stabiliteit te herstellen. Twee jaar geleden verschenen er plotseling een paar honderd Russische militaire trainers. Rusland hielp vorig jaar bij vredesbesprekingen tussen de verscheidene milities.

De Russische betrokkenheid in de CAR heeft een strategische component. Het land ligt op de scheiding tussen islamitisch en christelijk Afrika. Het grenst aan het grondstofrijke Congo en door moslimradicalen bedreigde Sahelstaten als Tsjaad.

Stuntelige pogingen tot invloed

Soms zijn de Russische pogingen om weer invloed te krijgen wat stuntelig. In Soedan bijvoorbeeld was de volksopstand eind 2018 al in volle gang, toen Russische huurlingen zich schaarden aan de zijde van de milities en regeringssoldaten die op demonstranten schoten.

Lees ook: de volksopstand in Soedan.

Twee maanden eerder hadden Moskou en Bashir een principeovereenkomst gesloten die Russische oorlogsschepen faciliteiten verleende in Soedanese havens. De Russen adviseerden Bashir om met nepnieuws en video’s de demonstranten af te schilderen als anti- islam, pro-Israël en pro-lhbt.

Omdat Rusland toen op het verkeerde paard wedde, staat het buitenspel in de strategisch belangrijke Hoorn van Afrika. In Djibouti hebben de Verenigde Staten, China en Frankrijk hun grootste militaire bases op het continent. Ook Arabische staten zijn hier aanwezig. Djibouti weigerde in 2016 Rusland dergelijke faciliteiten. Rusland speelt vooralsnog een marginale rol met een beperkte militaire inzet, de ambitie om te groeien is er.

Hoewel Rusland anders wil laten blijken, is het een onderdeurtje op het continent vergeleken bij China en het Westen. Russische handel met het continent bezuiden de Sahara bedroeg vorig jaar een luttele 20 miljard dollar, net als Turkije en Brazilië. Voor de EU lag dat op 300 miljard, voor China op 200 miljard. De eerste Rusland-Afrika-top moet hier verandering in brengen. „Vrijwel ieder jaar worden Afrikaanse leiders naar een topconferentie ergens in de wereld gelokt om te praten over intensievere samenwerking”, zegt Fred Muhumuza, hoogleraar economie aan de Makerere universiteit in Oeganda. „In de afgelopen tijd waren dat China, India en Japan.” Volgens hem zijn Afrikaanse leiders vooral op zoek naar partners die geen vragen stellen over goed bestuur. „Want veel Afrikaanse leiders zijn autocraten, hun hoogste prioriteit is aan de macht blijven.”

‘Als een geit aan een touw’

Ook China stelt geen vragen over democratie en mensenrechten. „China heeft zijn oog op Afrika’s grondstoffen laten vallen en bouwt er aan grote infrastructurele projecten. Het overspoelt het continent met producten. Over tien jaar zal China de handel en de zaken in Afrika hebben overgenomen van het Westen. Daar kan Rusland nooit tegenop.”

Muhumuza betreurt de afnemende invloed van Europa en de VS. „Sommige aspecten van de Westerse cultuur, zoals een onafhankelijke rechtspraak en mensenrechten, zijn goed voor ons. China en Rusland zullen hun Afrikaanse partners hierover nooit rekenschap laten afleggen.”

Muhumuza vraagt zich af waarom Afrikaanse landen geen eisen stellen aan hun internationale partners. Volgens hem moet Afrika de regie in eigen handen nemen. „Laten we net als tijdens de Koude oorlog weer misbruik van ons maken? We laten ons als een geit aan een touw naar dergelijke conferenties voeren, zonder dat we gezamenlijk eisen stellen wat betreft handel en klimaat. Het is alsof de wedloop op Afrika van eind negentiende eeuw opnieuw begint.”