Brexit-uitkomst nog altijd onzeker na onstuimig weekend

Nu Boris Johnson tóch liever per brief uitstel voor het Britse uittreden aanvraagt in plaats van „dood in een greppel te liggen”, moet het Lagerhuis de gevolgen van een onstuimig weekend wegen. Is het vooruitzicht om nog drie maanden te traineren aanlokkelijk genoeg om deze week de Brusselse Brexit-deal van de Britse premier niet te steunen, in de hoop dat een alternatief zich aandient? Of is de heisa van zaterdag de druppel die ervoor zorgt dat de Britse politiek zo snel mogelijk verder wil?

Lees ook: De leugen regeert, in het Verenigd Koninkrijk

Eerst terug naar zaterdag. Voor de eerste keer in drie jaar tijd hing een Brexit-deal in de lucht, een goedgekeurde route naar de Europese uitgang lag voor het grijpen. Eindelijk zou een stemming over de Brexit-deal spannend worden.

Het leek erop dat Johnson de Tories, zijn eigen partij, had verenigd, inclusief de meesten van de ruim twintig Conservatieven die de premier onlangs uit de fractie had gezet. En de indruk werd gewekt dat genoeg Labour-politici uit delen van het land waar vóór de Brexit is gestemd, bereid waren de deal te steunen en zo de marsorders van oppositieleider Jeremy Corbyn te negeren.

Zo werd zaterdag door de pers omgetoverd tot Super Saturday, alsof het parlementair debat onderdeel was van het entertainment van het weekend. Tijdens de saaiere momenten konden kijkers wegzappen naar het wereldkampioenschap rugby in Japan om op tijd weer in te schakelen voor de cruciale stemmingen.

Het liep anders, want politiek is geen sportwedstrijd, die door de voortschrijdende tijd vanzelf naar een apotheose toewerkt. Politiek is ook tactisch manoeuvreren om eventuele hoogtepunten in de kiem te smoren, zorgen dat plannetjes die maanden geleden bedacht zijn tot wasdom komen. Dat gebeurde zaterdag.

Oliver Letwin, een van de fractieloze Conservatieven, diende een motie in waarin hij voorstelde goedkeuring voor het Brusselse onderhandelingsresultaat uit te stellen totdat er ook goedkeuring is voor de meer gedetailleerde wet die het akkoord juridisch uitwerkt. Pas als die wet een feit is, is een No Deal-Brexit helemaal van tafel, betoogde Letwin.

Johnson afgeremd

Het Lagerhuis is de afgelopen tijd in één zaak consistent geweest: het is tegen een No Deal en nu dus ook. Een meerderheid (322 stemmen om 306) schaarde zich achter Letwins plan, waardoor de allesbepalende stemming over de Brexit-deal niet werd uitgevoerd.

Het gevolg van de motie van Letwin was dat een eerdere zet van Hilary Benn tot zijn recht kwam. De ervaren Labour-politicus had het parlement zo ver gekregen een wet aan te nemen die Johnson dwingt drie maanden Brexit-uitstel aan te vragen als er op uiterlijk 19 oktober geen deal rond was. Het samenspel van Letwin, geschoold op eliteschool Eton, en Benn, zoon van de linkse Labour-ideoloog Tony Benn, was wonderlijk en meesterlijk. De twee hebben met hun gebruik van parlementaire procedures de stoomwals van Johnson afgeremd.

Nog voor middernacht op zaterdag deed Johnson wat de wet van hem verlangde: hij meldde voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk dat de Britten uitstel willen. Hij vergezelde dat officiële verzoek van nog een brief, waarin de premier uitlegde liever geen uitstel te willen. In het bedrijfsleven zijn zogenoemde side letters, waar zaken geregeld worden die niet in een officieel contract genoemd zijn, vaak discutabel, maar Johnson ziet er geen probleem in.

Tusk liet zich niet van de wijs brengen door de berg Britse post die hij zaterdagavond laat ontving. Het verzoek tot uitstel was een verzoek tot uitstel, ongeacht de begeleidende brieven. Het is nu aan de overige 27 EU-leden unaniem tot een voorstel te komen over de termijn en de voorwaarden van uitstel. Johnson maakte in het Lagerhuis duidelijk dat hij uitstel ging „aanvragen”, maar niet zou „onderhandelen”. Hij lijkt te suggereren dat de EU maar onmogelijke eisen moet stellen, zodat de Britse politiek alsnog afziet van verdere verlenging.

De EU kijkt de zaak voorlopig aan. Tusk heeft aangekondigd met de 27 EU-hoofdsteden te zullen overleggen, een proces dat een paar dagen kan duren. Er is weinig twijfel dat de EU uiteindelijk het VK uitstel gunt, maar door het Lagerhuis een tijdje te laten bungelen helpen de EU-leiders Johnson een handje. Tot 31 oktober is er geen deadline waarop de EU een besluit moet nemen. Johnson probeert de onzekerheid te benutten om nog deze week de complete Brexit-wet te behandelen.

Het liefst wil Johnson maandag opnieuw een stemming over het onderhandelingsresultaat. Het is onzeker of speaker John Bercow dat toestaat. Het parlement mag niet twee keer identiek dezelfde vraag behandelen en formeel gezien heeft het Lagerhuis zich zaterdag over de Brusselse deal gebogen.

De regering van Johnson zal op dinsdag het Lagerhuis opdragen een begin te maken met de behandeling van de Brexit-wet. Dat is mogelijk zonder dat er toestemming is voor het onderhandelingsakkoord. Johnson wil het wetsvoorstel als een hogesnelheidstrein door het Lager- en Hogerhuis jagen zodat het vrijdag rond is. Zo’n versneld traject kan, maar vereist de medewerking van het Lagerhuis.

Letwin, de sta-in-de-weg op zaterdag, zegt dat hij de Brexit niet wil dwarsbomen en inhoudelijk de deal van de premier acceptabel vindt. Johnson zal de komende week tegenstand ondervinden van de Schotse nationalisten (SNP) en Labour.

Joanna Cherry, advocaat en Kamerlid namens de SNP, wil dat een Schotse rechter maandag het uitstel-verzoek van Johnson behandelt. Zij bepleit dat de premier niet alleen naar de letter, maar ook naar de geest van de wet moet handelen. Johnson zou zich dus hard moeten maken voor uitstel. Weer een rechterlijk vonnis dat zijn handelen veroordeelt, is gênant voor Johnson, maar zal politiek weinig teweeg brengen.

Labour bereidt een poging voor om steun te krijgen voor een tweede referendum, als uitweg voor Lagerhuisleden die niet de deal van Johnson willen steunen maar ook niet verantwoordelijk willen zijn voor afstel van de Brexit. Er wordt gespeculeerd dat zelfs de Noord-Ierse unionisten draaien en een referendum kunnen steunen. Dat zou een vorm van zoete wraak zijn.

Geen Brexit, wel eenheid

De afgelopen jaren waren de unionisten een trouwe bondgenoot van de Tories. Zij waren voor de Brexit, zolang uittreden maar betekende dat Noord-Ierland niet losgekoppeld zou worden van de rest van het VK. In het nieuwe Brexit-plan van Johnson dreigt dat wel te gebeuren, aangezien Noord-Ierland de handels- en douaneregels van de EU blijft volgen. Voor de unionisten geldt mogelijk: liever geen Brexit, maar wel eenheid binnen het VK, dan wel een Brexit en een breuklijn in de Ierse Zee.

Als Johnson deze week zijn Brexit-wet door het parlement loodst, is hij afhankelijk van een coalitie van tegenpolen. Hardliners bij zijn eigen partij die na de Brexit belastingen willen verlagen en regelgeving willen snoeien moeten voor de deal zijn. Vooralsnog lijken zij bereid het akkoord te steunen, ook al lijkt de deal in grote mate op het akkoord van May waar ze van walgden. Hun draai is miraculeus. Ze kijken naar de stijgende lijn in de peilingen en verklaren vervolgens het volste vertrouwen te hebben in medebrexiteer Johnson.

Tegelijkertijd moet Johnson een contingent van Labour tevreden houden. Dit is voor de premier de meest onvoorspelbare groep. Deze linkse politici zullen garanties verlangen dat de verzorgingsstaat na de Brexit juist wordt uitgebouwd. Zij zullen de komende dagen hypergevoelig zijn voor de toon van de premier. Bevallen zijn beloften niet, dan kunnen ze in het referendum-plan van de Labour-top of extra uitstel een vluchtheuvel zien.

Als in de loop van de week blijkt dat Johnson vastloopt, kunnen Tusk en de 27 EU-leiders niet langer veinzen in conclaaf te zijn. Merkel, Macron, Varadkar en Rutte moeten dan kiezen: een onaantrekkelijke vorm van uitstel bieden om Johnson te helpen het Lagerhuis richting zijn deal te duwen of toch de deur voor een langer Brits verblijf in de EU op een hele kleine kier houden.