Toenadering tussen EU en VK zorgt voor verbazing én argwaan

Afgaande op de metaforen die elkaar in Brussel afwisselen, zijn de Brexit-onderhandelingen onverwacht in een stroomversnelling beland.

Waar EU-hoofdonderhandelaar Michel Barnier vrijdagochtend nog repte over „een berg” die beklommen moest worden, besloten de ambassadeurs van de 27 overige EU-lidstaten dat het tijd was om ‘de tunnel’ in te rijden. Dat betekent dat ze genoeg fiducie hebben in een nieuw Brits voorstel om de grens op het Ierse eiland onzichtbaar te houden. Het is tijd voor intensieve gesprekken en totale radiostilte.

Dat er plots toch nog hoopt gloort op een nieuwe Brexit-deal, zo kort voor de beslissende EU-top van volgende week donderdag, komt door een gesprek van ruim twee uur op donderdag tussen de Britse premier Boris Johnson en zijn Ierse collega Leo Varadkar.

De twee hadden moeite gedaan om van hun treffen een vruchtbare ontmoeting te maken. Ze troffen elkaar niet in Dublin of Londen, waar zaken als thuisvoordeel en grote kans op lekken een rol spelen, maar op Thornton Manor, een landgoed buiten Liverpool dat ooit eigendom was van zeepmagnaat William Lever. De locatie is ongeveer even ver reizen voor Varadkar als voor Johnson.

Lees ook: ‘Er ís een gedetailleerd plan, zoals de EU wil’

De twee regeringsleiders spraken elkaar langer dan twee uur zonder adviseurs en daarna nog eens zestig minuten met assistenten. Na afloop toonde Varadkar zich ongebruikelijk positief: „Ik zie de weg richting een akkoord.”

Opvallend genoeg is er via Britse kanalen, zowel officieel als de pers, niks naar buiten gekomen. Ierse media melden op basis van anonieme bronnen dat de twee leiders een systeem willen optuigen dat aan beide kanten tegemoetkomt aan politieke gevoeligheden. Als onderdeel van het plan zou Noord-Ierland uit de Europese douane-unie treden. Dat is een absolute eis van Johnson, anders krijgt hij geen steun voor een akkoord van de Noord-Ierse unionisten en de hardliners bij de Tories.

Tegelijkertijd zal Noord-Ierland wél de relevante regels van de Europese douaneunie volgen, zodat er geen controles nodig op de grens tussen Ierland en Noord-Ierland. Dat is noodzakelijk voor Varadkar, aangezien instemmen met een hardere grens het einde van zijn politieke loopbaan betekent. In mei zijn er verkiezingen in Ierland.

Democratische controle

De gesprekken moeten ook een oplossing vinden voor de democratische controle. Noord-Ierland zal in deze constructie na de Brexit ook Europese regels volgen, zonder daar wezenlijk invloed op te hebben. Johnson wil dat het Noord-Ierse parlement daarom om de paar jaar opnieuw instemt met het stelsel. De EU wil juist dat de grensregeling waterdicht en dus niet mogelijk tijdelijk van aard is.

Veel tijd om intensieve onderhandelingen te voeren is er niet. Barnier meldde dat hij namens de Commissie op maandag het Europese Parlement en de lidstaten bijpraat, in aanloop naar de gebruikelijke vergaderingen ter voorbereiding van een EU-top.

Inhoudelijk vertoont het compromis gelijkenissen met het voorstel van oud-premier May om buiten de Europese douane-unie deze regels na te bootsen. Zij stelde voor om dit voor het gehele Verenigd Koninkrijk te laten gelden. Dat plan stuitte toen op enorm verzet binnen haar eigen regering, omdat de Britten dan te veel en zonder inspraak aan EU-regels vast zouden zitten.

Dit voorstel lijkt zich dus alleen te beperken tot Noord-Ierland, maar toch is het onzeker of Johnson voldoende steun krijgt in het Lagerhuis. De Noord-Ierse Democratic Unionist Party was in het verleden tegen zo’n grens in de Ierse Zee. Johnson kan zeker niet zomaar op de tien stemmen rekenen van de unionisten. Een groep hardliners bij de Conservatieven zal om dezelfde reden zo’n voorstel als een blamage en overgave zien.

Dat betekent dat Johnson steun nodig heeft van het twintigtal ex-Tories die hij eerder uit de fractie zette. Gezien de hoogoplopende ruzie zal dat lastig zijn. Johnson heeft ook een aanzienlijk deel van Labour nodig. Zelfs voor Labour-politici uit delen van het land waar men voor de Brexit stemde, is het onlogisch om Johnson steun te verlenen, aangezien men ervan uitgaat dat als Johnson een Brexit-deal regelt kiezers hem bij de volgende stembusgang zullen belonen met een grote overwinning.

Het is mogelijk dat Johnson een ander tijdpad voor ogen heeft. Hij kan ook proberen nu een voorlopige deal met de EU te sluiten. Op de top volgende week vraagt hij dan toch verlenging van de Brexit aan, met als doel verkiezingen eind november te organiseren. De deal wordt dan inzet van een stembusgang. Als de Conservatieven winnen en een meerderheid behalen in het Lagerhuis beschikt Johnson over de politiek macht om het akkoord te laten passeren.

Optimisme én reserves

Verbazing en argwaan over de omslag wisselen elkaar vrijdag af in Brussel. Niemand geloofde nog werkelijk dat er in dit stadium beweging mogelijk was. Maar voorzichtig optimisme wordt direct gevolgd door expliciete reserves. Voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk sprak vrijdag over „veelbelovende geluiden” , maar zei ook dat er „geen garantie op succes” is en dat „de tijd praktisch op” is.

De EU houdt er ook rekening mee dat de wending, de positieve sfeer, het verbeterde voorstel en de foto’s van een lachende Barnier met een ontspannen Brexit-minister Stephen Barclay een misleidende manoeuvre zijn.

De ouverture kan niet gemeend zijn, maar bedoeld om uiteindelijk de schuld te kunnen afschuiven. Als de gesprekken na dit weekend klappen, kan Johnson zeggen: zie je wel, ik heb het echt geprobeerd, maar de EU is onwrikbaar star. De premier kan zo meer steun vergaren voor een uiteindelijk No Deal-Brexit.

In een persverklaring onderstreepte de EU vrijdagmiddag dat aan de eigen uitgangspositie niets veranderd is: een deal moet een harde Ierse grens vermijden, het Goede Vrijdag-akkoord niet schaden en de interne Europese markt niet in gevaar brengen. De boodschap: aan onze kant geen beweging.

Luister ook: de Brexit-playlist van NRC

Toch zegt het niet helemáál niks, dat nu toch wordt besloten de onderhandelingen te intensiveren. De zogeheten ‘tunnel’ heeft eerder resultaat opgeleverd: het leidde eind 2018 tot de uittredingsdeal met Theresa May. Destijds kwam het een idee van toenmalig mede-onderhandelaar Sabine Weyand, die een ‘safe space’ wilde creëren waarin mogelijke oplossingen konden worden uitgetest.

De lidstaten vinden dat niks: ook vrijdag hoorde je alweer wrevel over de tunnel. Maar, zo zei Weyand eerder: hen voortdurend op de hoogte houden was onmogelijk, omdat de onderhandelingen als een „legpuzzel” waren. „Pas als alle stukjes passen, slaat het ergens op.”

Zo zijn discussies over de precieze vorm van de douane-unie op het Ierse eiland eenvoudiger dan die over de Europese ‘rode lijnen’: de interne markt en de harde grens op het Ierse eiland. Niemand twijfelt eraan dat de EU harde en precieze eisen zal stellen aan het nabootsen van zo’n douane-unie.

En er blijven vragen: hoe zien de Britten de douane-grens in de zee voor zich? Hoe zal Noord-Ierland buiten nieuwe handelsverdragen van het VK met derde landen worden gehouden?

Maar dat zijn het soort technische kwesties waarover op z’n minst te praten valt. De EU kijkt voor het starten van dat soort onderhandelingen naar Ierland. Als zij vertrouwen hebben dat er een werkbare deal te sluiten valt, zullen de overige lidstaten er niet snel voor gaan liggen.

Gevraagd naar mogelijke alternatieven hoorde je de afgelopen weken in Brussel terloops weleens één optie: die van een eerder EU-voorstel waarbij Noord-Ierland in de douane-unie blijft en ook de EU-regels blijft volgen voor goederen. Het zou zomaar kunnen dat de huidige onderhandelingen zich in die richting bewegen.