Het Europese fort wordt steeds leger

Het eerste ideaalbeeld van een samenleving was een fort. In het Babylonische Gilgamesj-epos worden steden geroemd om hun stevige muren. Het Oude Testament idealiseert samenlevingen met koperen muren. Een paradijs erbinnen, onneembare muren aan de buitenkant en een mislukte kosmos eromheen: de aantrekkingskracht van het isolationisme is overal ter wereld van alle tijden. Het is vooral kenmerkend voor samenlevingen in verval. Maar de geschiedenis leert ons nog een les: muren en isolationisme werken niet, niet lang tenminste.

Muren en andere barrières zijn een poging om een politieke situatie op te lossen die niet op te lossen is. Als een samenleving zich terugtrekt binnen haar muren, maakt ze in de eerste plaats meer ruimte vrij voor de negatieve invloeden waar ze bang voor is. Er ontstaat een machtsvacuüm waardoor de bedreiging van de veiligheid juist oprukt tot aan de muren en poorten van de aftakelende samenleving. Zolang die muren worden bemand door soldaten, of de uitdagers worden afgekocht om zich rustig te houden, blijft de stad haar welvaart koesteren. Bovendien scheppen de muren en soldaten een vals gevoel van veiligheid, zelfs van onkwetsbaarheid.

Muren onder de voet gelopen

Maar hoe verder burgers zich terugtrekken achter hun veilige muren en grenzen, hoe minder ze geïnteresseerd zijn om in hun verdediging te investeren en hun rijkdom op aangenamer manieren te consumeren. Dat bedoelde de oude Griekse dichter Kallinos met „luieren in armoedige vrede op ons leeggebloede land”, de Romeinse geschiedschrijver Sallustius met „Fortuna die zich tegen ons begon te keren” of de Chinese historicus Liang Qichao met een volk „bedwelmd” door het genot van een valse vrede. Het fort wordt leeg. De muren staan nog overeind, maar daarbinnen wordt de samenleving week. ‘Decadent’ is het woord dat in geschiedwerken het meest wordt gebruikt. En ten slotte worden de muren onder de voet gelopen.

De westerse wereld heeft alle reden om zich ongerust te maken, vooral Europa. Er zijn talloze voorbeelden van welvarende samenlevingen die zijn ontregeld door giftige cocktails van klimaatverandering, massamigratie en groeiende vijandigheid. We hoeven maar zuidwaarts te kijken, naar het Midden-Oosten, Noord-Afrika, de Sahel.

Ik sluit niet uit dat deze combinatie van armoede, desillusie en klimaatstress op den duur nog wanhopiger en gewelddadiger wordt. Kijk alleen al naar de risico’s die vluchtelingen nemen om de zee over te steken. Onze huidige reactie heeft veel weg van de Romeinse apathie zoals Ammianus Marcellinus die in de vierde eeuw beschreef tegenover de vluchtelingen van die tijd, de Goten.

Niet meer dan een schaamlap

Muren werken niet. De neiging om ons te verschuilen achter de Middellandse Zee en hekken langs de buitengrenzen te bouwen, bedreigt de veiligheid van volgende generaties Europeanen. Maar het is te gemakkelijk om alleen kritiek te hebben op rechts, met zijn fixatie op prikkeldraad, op Trump met zijn muur aan de grens met Mexico, op Orbán vanwege zijn vreemdelingenhaat. De gematigde politici die decennialang de Europese politiek hebben bepaald, hebben verzuimd een doeltreffend nabuurschapsbeleid te voeren. En dat wordt steeds erger. Europa betaalt miljarden aan autoritaire leiders om vluchtelingen en terroristen op afstand te houden, maar de investeringen in werkgelegenheid, ondernemerschap en onderwijs in buurlanden stagneren.

Lees ook: Geen Marshallplan voor Afrika

Soms hoorden we hen een Marshallplan beloven, dan weer een strategisch partnerschap. Maar dat waren niet meer dan slogans. De gematigde politici, de critici van het recht om protectionistisch te zijn, mogen dan niet van muren houden, maar zelf trekken ze rookgordijnen op die even schadelijk zijn. Ze weten amper wat ze moeten doen in antwoord op de Syrische puzzel en de buitenlandse strijders die daar nog zijn, op de anarchie in Libië, de woedende en wanhopige krachten die zich in Egypte hebben opgebouwd of de destabilisatie van de Sahel. In het gunstigste geval sturen ze wat special forces, ter ondersteuning van de Fransen die al totaal overbelast zijn. Dit zijn niet meer dan schaamlappen. Er is nog altijd geen echte strategie waarin veiligheid wordt gecombineerd met economie en politiek.

De geschiedenis heeft ontnuchterende lessen voor Europa. Terugtrekking werkt averechts. Wat Europa nu nodig heeft, is leiderschap om burgers uit te leggen dat we de hand uit moeten steken, de Europese invloed moeten uitbreiden, vast moeten houden aan onze kernwaarden door rechtvaardiger handel, investeringen, synergie met gematigde krachten en ondernemers.

Het moet de harde, economische en zachte kracht weer verbinden. Europa moet weer een invloedssfeer bouwen, geen sfeer van uitsluiting, maar een ruimte waarin het een overtuigend alternatief voor extremisme en autoritarisme biedt. Of we helpen om de toekomst van onze omgeving vorm te geven, of de omgeving zal onze toekomst bepalen: ook dat is een terugkerend thema in de woelige geschiedenis van de wereldpolitiek.