Getuigenissen: Shell Nigeria kocht getuigen om

Een „lange, licht kalende man van rond de 40” kwam de kamer binnen met een aktetas met bankbiljetten en „werd voorgesteld als de advocaat van Shell”. Hij gaf de aktetas aan een ook aanwezige politiecommissaris, die hem weer aan iemand anders doorgaf, „en die opende het koffertje en ging het geld verdelen”.

Zo beschreef Naayone Nkpah (54), een inmiddels in de VS wonende specialist in het slopen van gebouwen, dinsdag in de rechtbank in Den Haag wat hij zag als de betrokkenheid van Shell bij de omkoping van getuigen in 1995 om valse getuigenissen af te leggen. Hij is een van de vier mannen die dinsdag en woensdag onder ede uitlegden hoe de omkoping in zijn werk ging en met welk doel.

De scène met de aktetas had plaats nadat Nkpah en zeker zes anderen wekenlang in een huis in Port Harcourt erop waren voorbereid valse getuigenissen af te leggen. Dat moesten ze doen tijdens een proces tegen negen leiders van de Ogoni-beweging MOSOP. Na afloop, werd hun beloofd, zouden ze meer geld krijgen, een baan bij de lokale overheid, opdrachten van Shell en een huis, vertelde Nkpah.

Schijnproces

De ‘Ogoni 9’, van wie de schrijver Ken Saro-Wiwa het bekendst is, waren kort daarvoor opgepakt nadat bij rellen in het dorp Giokoo vier traditionele Ogoni-leiders waren vermoord. De negen kregen deze moord in de schoenen geschoven bij wat destijds al algemeen als schijnproces werd beschouwd, en waarin ze ter dood werden veroordeeld en opgehangen.

Eén van de negen was Barinem Kiobel. Diens weduwe Esther Kiobel begon in 2017 met drie andere weduwen van de ‘Ogoni 9’ een civiele zaak in Nederland tegen Shell, dat ze aansprakelijk achten voor de arrestatie en executie van hun echtgenoten.

Het is in deze zaak dat dinsdag en woensdag de getuigen zijn gehoord, als gevolg van een tussenvonnis waarin de rechtbank zich bevoegd had verklaard deze zaak te behandelen. Twee van de getuigen verschenen onder strenge voorwaarden voor de pers: hun naam mocht niet geciteerd worden, noch de namen van mensen die ze noemden, omdat de twee represailles vrezen.

Geslagen met elekticiteitskabel

In de getuigenissen herleefde de militaire dictatuur die Nigeria in die jaren doormaakte en het gewelddadige legeroptreden tegen MOSOP-activisten in Ogoniland. Het Nigeriaanse dochterbedrijf van Shell had daar in 1993 de oliewinning moeten staken na massaal protest door de Ogoni tegen de olievervuiling in de Niger-delta en vóór een eerlijker aandeel in de olieopbrengst, waarin miljarden omgingen.

Nkpah vertelde dinsdag hoe op de eerste dag van hun ‘training’ al naar dat neerleggen van het werk werd verwezen. Ook toen was er volgens hem iemand aanwezig die zich voorstelde als „een werknemer van Shell”. „Een politiecommissaris zei ons dat als wij hielpen MOSOP tegen te houden, we contracten zouden krijgen van Shell. De vertegenwoordiger van Shell beaamde dit. ‘Zo zal het gaan’, zei deze. Daarna kregen we allemaal 30.000 naira, wat – zo werd ons verteld – geld van Shell was.”

Een politiecommissaris zei ons dat als wij hielpen MOSOP tegen te houden, we contracten zouden krijgen van Shell

Naayone Nkpah getuige

Naast geld speelden angst en intimidatie een grote rol bij de getuigen. Een van hen vertelde dinsdag hoe een agent hem met een elektriciteitskabel had geslagen voordat hij naar het huis in Port Harcourt werd overgebracht. In zijn valse verklaring moest hij toevoegen te hebben gezien en gehoord hoe Ken Saro-Wiwa een menigte Ogoni-jongeren opriep ‘af te rekenen met de gieren’, doelend op de vier vermoorde Ogoni-chiefs.

Ook deze getuige sprak van „functionarissen van Shell” die aanwezig waren toen hij werd geïnstrueerd. Het waren twee mannen die wegreden in een luxe auto, met een sticker van Shell op de achterruit, zei hij. Net als de andere getuigen kon ook hij geen familienaam of precieze functie van de vermoedelijke Shell-functionarissen geven.

Nkpah en deze getuige kregen wroeging en trokken nog voor het proces begon hun getuigenis in, middels een beëdigde verklaring. Daarna vluchtten ze uit angst voor hun leven naar Lagos en Benin. De advocaat Ledum Mitee, die met de ‘Ogoni 9’ terechtstond maar werd vrijgelaten, legde woensdag uit hoe belangrijk de valse getuigenissen waren voor het latere doodvonnis.

Lees ook het interview met advocaat Mitee: ‘Het is een godsgeschenk dat ik niet geëxecuteerd ben’

Doodlopende weg

„Aan het begin van het proces vroegen we de zaak af te gelasten, omdat het bewijs na omkoping verkregen was. De rechter noemde onze bezwaren eerst ‘fundamenteel’, maar veegde de dag erna alles van tafel.” Het tribunaal gebruikte de valse verklaringen daarop evengoed als bewijs tegen de ‘Ogoni 9’.

Mitee vertelde woensdag dat iemand de autobiografie van Nelson Mandela, Long Walk to Freedom, de gevangenis had binnengesmokkeld waar hij in een overvolle cel de rechtszaak afwachtte. „Daarin las ik dat Mandela vanuit de cel onderhandelingen begon met de regering. We besloten hetzelfde te proberen met Shell.”

„Een vriend, die general manager was bij Shell Nigeria en tegelijk de hoogst daar werkende Ogoni, zocht me op in de gevangenis om erover te praten. ‘Hoe kan onze gevangenschap de problemen in Ogoniland helpen oplossen?’, hielden we hem voor. Hij zei dat zijn bazen wisten van zijn bezoek, maar dat hij niets kon beloven. Het management boven hem had verklaard dat alles wat met de Ogoni te maken had ‘in het buitenland’ moest worden goedgekeurd, zei hij – waarmee hij, naar ik begreep, Londen en Nederland bedoelde [waar de twee hoofdkantoren van Shell waren gevestigd]. Maanden later hoorden we via een tussenpersoon dat deze weg was doodgelopen.”

Na zeventien jaar procederen is dit de eerste keer dat een zitting niet over bevoegdheden of procedures gaat, maar over de inhoud

Het team advocaten van Shell in de civiele zaak, dat bij de zittingen in Den Haag aanwezig was, heeft de getuigen geen enkele vraag gesteld. In een dinsdagmorgen verspreide verklaring benadrukt het concern dat er „geen gronden” zijn „voor de aantijgingen die vandaag aan de orde zijn”.

Van de vier eiseressen in de zaak was alleen Esther Kiobel bij de zittingen aanwezig. Na zeventien jaar procederen – al in 2002 spande ze in de VS een zaak aan tegen Shell – is dit de eerste keer dat een zitting niet over bevoegdheden of procedures gaat, maar over de inhoud.

Toch straalde ze dinsdag tegen zessen, na een lange zittingsdag, geen voldoening uit. Met tranen in de ogen knikte ze naar de twee eerste getuigen, die ze sinds de jaren negentig niet heeft gezien. „Kijk hoe ze eruit zien”, zegt ze over de sjofel ogende mannen. „Ze hebben hulp nodig.” Dat een van hen zijn valse verklaring tegen de ‘Ogoni 9’ destijds niet introk, lijkt ze hem te hebben vergeven. „We hebben allemaal veel geleden.”

Het proces wordt in februari volgend jaar voortgezet.