Calculerende echtgenoten in de 17de eeuw

Het meest intrigerende woord uit de ondertitel is ‘verliefd’. Zouden de auteurs er eindelijk in slagen om vast te stellen hoe vaak er uit liefde getrouwd werd in de vroegmoderne tijd? Verstandshuwelijken, het trouwen uit pragmatische overwegingen met een man of vrouw uit de eigen kring of, als de kans zich voordeed, iets boven de eigen stand, was voor zover we weten de norm. Ze moesten met elkaar overweg kunnen, dat wel, maar het trouwen had ook iets van het afsluiten van een verzekeringspolis. Hoeveel verliefdheid kwam daar bij kijken?

Helaas verschaft ook het boek Ja, ik wil geen duidelijk antwoord. Op basis van Amsterdamse archiefstukken, veelal de ondertrouwakten, is wel een schat aan informatie boven water gehaald over mensen die op het punt stonden met elkaar een huwelijk aan te gaan. In die akten werd een en ander over beide verloofden genoteerd, zoals leeftijd, beroep, kerkgenootschap, geboorteplaats, huidig adres en sinds wanneer ieder in Amsterdam verbleef. En daarnaast zijn er ook gegevens over hun ouders en hun getuigen in de akten opgenomen.

Wanneer je maar genoeg van die akten bij de hand hebt, kun je patronen gaan ontwaren. Hoe oud zijn beide partners op moment van trouwen? Verandert dat misschien in de loop van de eeuwen? Om het maar meteen te onthullen: tegenwoordig trouwen Nederlanders vrij laat, maar dat was in vroeger eeuwen weinig anders. En een opvallend hoog percentage koos er, al dan niet vrijwillig, voor om alleen door het leven te gaan. De Lage Landen staan daarin, letterlijk, eenzaam aan de top in Europa.

Ja, ik wil pakt de draad op bij de overgang van Amsterdam naar het protestantse kamp in 1578. Dat was een moment waarop in plaats van de Kerk de overheid de voornaamste autoriteit in huwelijkse zaken werd. Er kwamen regels die moesten voorkomen dat al te lichtzinnige beslissingen de overhand kregen. Huwelijksaankondigingen, lange wachttijden, soms ook correspondentie met vorige woonplaatsen, moesten voorkomen dat er bigamie of identiteitsfraude optrad. Een situatie die omstreeks 1600 al schreeuwt om een ordentelijke burgerlijke stand.

Maar dan hebben we de ondertrouwregisters niet gehad, die tussen de regels, veel vertellen hoe de mazen van de wet voortdurend worden afgetast door verloofden die frauderen met hun leeftijden, en liegen over hun voorgeschiedenis, of die proberen hun familie overal buiten te laten. Voor de instanties werd het ontwikkelen van argwaan een tweede natuur. Vooral de aanpak van geliefden die elkaar officieus trouw hadden beloofd, maar daar later onderuit probeerden te komen, levert anekdotiek op die niet onderdoet voor tragikomische verwikkelingen rond huidige datingsites.

Zo zou de schilder Rembrandt, ongetwijfeld in een moment van opperbeste stemming, zijn huishoudster Geertje Dirckx trouw hebben beloofd, en zowaar, Geertje wilde hem daar graag aan houden.

In de maand mei werd opvallend veel vaker getrouwd dan in andere maanden. Dat was handig omdat op dat ogenblik de nieuwe huurcontracten voor huizen ingingen.

Er kwam een rechtszaak van, waarin Rembrandt werd veroordeeld tot het betalen van tweehonderd gulden per jaar aan Geertje, ongeveer een minimum jaarinkomen. Rembrandt liet het er niet bij zitten, begon een campagne om haar zwart te maken en Geertje verdween voor vijf jaar in het Spinhuis.

Ja, ik wil bevat veel van dit type gegevens uit de archieven, naast algemene beschouwingen over het huwelijkswezen in de Nederlanden en elders. Beide auteurs, en een stoet vrijwilligers, hebben er jaren aan gewerkt. Het is een wat brokkelig geheel, en zeker niet het definitieve boek over het onderwerp, maar bewijst wel hoeveel het minutieus verwerken van meters archief kan opleveren. We weten nu dat er in de maand mei opvallend veel vaker getrouwd werd dan in andere maanden. Dat was handig omdat op dat ogenblik de nieuwe huurcontracten voor huizen ingingen. Het woord ‘calculerend’ had in de ondertitel niet misstaan.