‘Kijk daar! Die rook!’ Amazone brandt nog steeds

Gabriel Olson knippert met zijn ogen en wuift rook en prikkelende asdeeltjes uit zijn gezicht. Hij hoest een paar keer flink en spuugt een klodder slijm op de kurkdroge grond. „Wij stedelingen komen normaal gesproken in dit natuurpark om frisse lucht op te snuiven en ons onder te dompelen in de watervallen. Nu kun je hier zonder mondkapje niet meer rondlopen.” Hij staart naar de verbrande bomen met zwartgeblakerde takken en de deken van rook die over de vallei hangt. Het natuurgebied Chapada dos Guimarães, normaal gesproken een van de topattracties in Mato Grosso, een deelstaat in de Amazone, heeft nu meer weg van een troosteloos, dor maanlandschap. Er hangt een doordringende aslucht.

Olson, die een klein tourbedrijfje runt in de hoofdstad Cuiabá, zo’n 60 kilometer verderop, bekijkt op zijn smartphone een filmpje van knetterende vlammen die wild om zich heen slaan. „Dat was drie dagen geleden, exact op deze plek.” Door meer dan 80 duizend branden in de Amazone, een toename van zo’n 88 procent dit jaar, zijn al tienduizenden hectaren aan tropisch regenwoud verwoest. Ook de deelstaat Mato Grosso, bekend als de bakermat van Brazilië’s sojaproductie, is hard getroffen. Na een decreet van president Jair Bolsonaro, waarin hij afkondigde dat er zestig dagen lang geen vuur meer mocht worden gestookt, leken de branden even onder controle. Maar vorig weekend laaiden de vlammen in Mato Grosso weer op, waarna gouverneur Mauro Mendes besloot de noodtoestand uit te roepen. Ook op andere plaatsen staat de Amazone nog steeds in brand.

Amazonebranden in beeld

Mato Grosso, een van de negen Amazone-deelstaten, trekt veel illegale goudzoekers, houtkappers en illegale boeren. Om gebieden voor landbouw geschikt te maken worden bomen in brand gestoken. Door de extreme droogte (120 dagen geen druppel regen, aldus lokale autoriteiten) vat de omgeving makkelijk vlam en wordt het vuur oncontroleerbaar.

Milieuactivisten lopen groot gevaar in het gebied, blijkt uit een rapport van Human Rights Watch dat deze week verscheen. In Brazilië werden de afgelopen tien jaar meer dan driehonderd milieuactivisten vermoord, onder wie inheemse leiders. De daders moeten volgens het onderzoek gezocht worden onder de gewapende bendes die zich bezighouden met illegale houtkap en mijnbouw. Regelmatig zijn er ook bloedige conflicten om land tussen grootgrondbezitters en de inheemse bevolking – in het gebied leven meer dan veertig verschillende etnische groepen.

Soja voor de Chinese markt

Er zijn ook grootgrondbezitters die naar eigen zeggen op goede voet leven met de inheemsen, die legaal en volgens de regels planten en zelf ook veel last hebben van illegale boeren. Sojaboer Édio Brunetta is zo iemand. „Landbouw zit in ons bloed”, zegt de fors gebouwde boer die afstamt van Europese kolonisten. „Mijn vader had een boerderij in Santa Catarina in het zuiden van Brazilië, maar toen hij daar niet meer kon uitbreiden, zijn we in de jaren tachtig verhuisd naar de Amazone, waar nog volop grond beschikbaar was.” Hij sluit zijn sober ingerichte kantoor in het junglestadje Primavera do Leste af en maakt zich klaar om naar zijn landgoed af te reizen.

Brunetta behoort tot de vijfduizend officieel geregistreerde grootgrondbezitters in Mato Grosso. Met vier broers runt hij een reeks boerderijen waar voornamelijk soja wordt verbouwd voor de Europese en de groeiende Chinese markt. Daarnaast staan katoen, maïs en tarwe op de velden en houden de Brunetta’s er een flinke veestapel op na.

In een stoffige houten kast prijken meer dan tien onderscheidingen die de boerenfamilie binnensleepte. Een aantal jaren achtereen hadden ze de ‘beste oogst van het jaar’ en ze kregen een beker voor ‘beste producent van het gebied’. Niet zij, de sojaboeren die zich aan de strenge milieuwetten van Brazilië houden, belasting betalen en officiële vergunningen hebben, zijn verantwoordelijk voor de ontbossing en het toegenomen aantal branden in de streek, zegt Brunetta. De schuld ligt volgens hem bij de illegale goudzoekers, de houtkappers en de talloze grilero’s: criminele boeren die zich illegaal land toe-eigenen in beschermde gebieden. De grilero’s, veelal afkomstig uit andere deelstaten, zouden met behulp van valse documenten en digitaal gefabriceerde grondkaarten proberen snel rijk te worden in het Amazonewoud. „In het Westen heerst het idee dat wij, de sojaboeren hier de boel platbranden. Maar waarom zouden we dat doen? Wij zijn afhankelijk van de natuur, we willen geen brand. Wij gebruiken onze grond effectief: als de katoen-oogst voorbij is, zaai ik op dezelfde grond soja, en later grazen de koeien erop.”

Hoe schadelijk is is de sojaproductie? NRC checkt: ‘Hipsterkoffie draagt bij aan ontbossing van de Amazone’

Het nieuwe sojaseizoen is deze week begonnen, maar er kan niet gezaaid worden omdat er nog steeds geen regen valt. „Met zoveel rook in de lucht blijft de regen nog langer weg en dat kost ons dus alleen maar geld. Als we geluk hebben, kunnen we zaaien in oktober. ”

Nederzetting van de Xavantes-stam

Op het lokale vliegveldje van Primavera do Leste wurmt de grootgrondbezitter zich in een piepklein vliegtuigje. Hij geeft de piloot opdracht om naar zijn fazenda te vliegen en maakt vlak voor het opstijgen een kruisteken. Het minuscule vierzitstoestel baant zich schokkerig een weg door de mist. Afstanden zijn enorm in deze deelstaat, met een afwisselend bergachtig en vlak landschap.

„Kijk daar! Die rook!” Boven de hutjes van de nederzetting Sangradouro, waar de Xavantes-stam woont, hangen grote rookwolken. „Deze periode van het jaar hebben de Xavantes vaak traditionele feesten waarbij dieren worden geslacht. Bij die rituelen en voor de jacht gebruiken ze vuur”, zegt Brunetta, turend door het kleine raampje. Met een ring van vuur buiten het dorp wordt het wild naar het midden van een gebied gedreven, waardoor het makkelijker te vangen is. „Met deze droogte hoeft er maar een vonkje over te springen, en het hele bos staat in lichterlaaie.”

Brunetta zegt dat zijn mensen regelmatig een of twee koeien aan de Xavantes geven, zodat die niet hoeven te jagen. „Vaak genoeg zijn de indianen zelf verantwoordelijk voor de branden.

Een opmerkelijke uitspraak – volgens milieuorganisaties als Amazone Watch zijn de inheemse groepen juist het slachtoffer van door boeren aangestoken vuren. Zij gebruiken weliswaar vuur bij het jagen of bij bepaalde rituelen, maar doen dat volgens strikte planning en met respect voor de natuur, legt de inheemse leider Tsimnhoropupu Butsé van het dorp Namunkurá uit. „Er is altijd een ervaren iemand verantwoordelijk voor het vuur en we steken het aan op een vast tijdstip, op een koel moment van de dag. We doen dit al eeuwen volgens het gebruik van onze voorouders en zullen nooit zomaar de aarde in brand steken want de aarde is ons huis en geeft ons eten.

Volgens de leider vinden veel branden juist plaats buiten de beschermde, inheemse gebieden langs verharde wegen. „Automobilisten gooien bijvoorbeeld sigaret naar buiten gooien, en door de extreme droogte breekt er al snel een enorme, oncontroleerbare brand uit.”

Maar ook gouverneur Mauro Mendes van Mato Grosso bevestigt dat veel branden in de beschermde gebieden beginnen. „Uit onderzoek blijkt dat meer dan 20 procent van alle branden in onze deelstaat is ontstaan in de inheemse dorpen. Veel inheemsen kennen nog altijd een nomadisch bestaan. Ze vestigen zich ergens en maken de plek eerst schoon door er brand te stichten. Door gebrek aan middelen om het vuur in deze extreem droge tijd te beheersen, vat de omgeving snel vlam en gaat het mis”, zegt Mendes.

Directeur Christian Poirier van Amazone Watch noemt deze beweringen absurd. „Dit is nu typisch een geval van fake news dat president Bolsonaro en zijn aanhangers – onder wie de meeste grootgrondbezitters – maar al te graag de wereld in helpen. De inheemsen gebruiken vuur, dat klopt, maar ze weten als geen ander hoe ze vuren moeten controleren omdat ze dat al eeuwenlang zeer verantwoord doen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat de hevige branden die nu woeden, vooral het gevolg zijn van illegale ontbossing voor vee- en sojateelt. De vinger wijzen naar de groepen die de natuur juist beschermen, is propaganda om de aandacht van de werkelijke problemen af te leiden.”

‘Neokoloniale bemoeienis’

Sinds zijn aantreden heeft Bolsonaro – een klimaatontkenner – de inheemse bevolking veelvuldig uitgemaakt voor ‘parasieten’. In zijn ogen hebben ze te veel grond in handen in de Amazone. Hij wil de kostbare, beschermde gebieden openstellen en economisch ontwikkelen.

Grootgrondbezitter Brunetta steunt deze gedachtegang, net als de machtige lobby van grootgrondbezitters die ook in het Congres veel invloed heeft. „Begin met het legaliseren van de illegale gebieden zodat de criminele boerenbendes die daar bezig zijn, belasting gaan betalen net als wij en vergunningen moeten aanvragen. Of pak ze op en stop ze in de gevangenis”, zegt Brunetta.

Over de bemoeienis van andere landen: Is de Amazone van Brazilië of van de hele wereld?

Brazilië sloot deze maand met de VS een akkoord over het ontwikkelen van de private sector in de Amazone, waarna EU-voorzitter Finland bepleitte geen sojabonen en vlees uit Brazilië meer te kopen. Tegen die achtergrond reist Bolsonaro dit weekeinde af naar New York voor de VN-klimaattop en daaropvolgende Algemene Vergadering. Na de hevige internationale kritiek op zijn aanpak van de Amazonebranden en de ruzies met Duitsland en Frankrijk, die hij beschuldigde van „neokoloniale bemoeienis over een soeverein gebied”, zijn alle ogen op de ultrarechtse president gericht. Zal hij de grote bezorgdheid over de Amazone – van groot, mondiaal belang voor de opname van CO₂ en de biodiversiteit – bij andere landen kunnen wegnemen?

Er staat voor Brazilië nogal wat op het spel. Afgelopen weken lieten Europese landen als Frankrijk en Ierland doorschemeren steeds minder te voelen voor de Mercosur-deal, het grootste vrijhandelsakkoord ter wereld, dat na twintig jaar onderhandelen onlangs werd getekend door Latijns-Amerika en Europa. En donderdag riep het Oostenrijkse parlement haar regering op om het akkoord te blokkeren vanwege Brazilië’s opstelling rondom de Amazone. Dit kan vergaande gevolgen hebben – om het akkoord in werking te laten treden, moeten alle EU-landen het Mercosur-verdrag ratificeren.

De waarheid over de Amazone

In een hangar van de luchthaven van Cuiabá toont gouverneur Mauro Mendes zich optimistisch. Zojuist heeft hij vol lof een groep brandweermannen toegesproken die op het punt staat uit te vliegen om de branden te bestrijden. „Ik geloof dat de beelden van de brandende bossen allerlei sentimenten en een hoop sensatie hebben losgemaakt. De uitspraken van Bolsonaro zijn wellicht uit hun context gehaald”, zegt Mendes.

Zelf reist de gouverneur dit weekeinde ook naar New York, als lid van de Braziliaanse delegatie. Hij hoopt er aan de rest van de wereld „de waarheid” te vertellen over de Amazone: „Brazilië heeft juist een van de strengste boswetten ter wereld. In de Amazone, waar 33 miljoen mensen leven, wordt nauwelijks 15 procent van de grond voor productie gebruikt, de rest is beschermd natuurgebied. En heeft het Westen wel een realistisch beeld van de inheemse bevolking? Velen willen niet meer geïsoleerd leven, ze willen een opleiding, gezondheidszorg en economische ontwikkeling, net als wij. Het wordt steeds moeilijker voor hen om alleen van de jacht en visvangst te leven”, aldus Mendes in Bolsonaro-retoriek.

Tijdens een eerder bezoek van NRC aan de inheemse Mura-stam in de Amazone sprak een van de leiders, Xorimpa Mura, zijn bezorgdheid uit over Bolsonaro’s plannen om de Amazone open te stellen. Zo zou er een plan klaar liggen dat inheemse leiders in de toekomst in staat stelt de beschermde gebieden eigenhandig te verkopen aan grootgrondbezitters. „Bolsonaro probeert de inheemsen tegen elkaar uit te spelen ten gunste van zijn eigen agenda. Door het kapitalisme hier binnen te brengen – dat wij niet kennen – kan onze cultuur en ons bestaansrecht verloren gaan”, aldus Xorimpa.

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat sinds het aantreden van Bolsonaro de ontbossing in de Amazone is toegenomen, omdat de strenge wetgeving veel minder strak wordt gecontroleerd en gehandhaafd dan voorheen. Het budget voor het controlerende overheidsorgaan IBAMA is door Bolsonaro zwaar gekort. Kantoren zijn gesloten, personeel is ontslagen. „Bolsonaro’s stoere taal over het openstellen van de Amazone veroorzaakt een piek in de ontbossing”, zegt Amazone Watch-directeur Christian Poirier. „Illegale goudzoekers voelen zich gesterkt. Ze denken: ach, wat maakt ontbossing uit, de president wil de jungle toch ook open kappen?”

Tour-operator Gabriel Olson hoopt dat de aswolken boven Chapada dos Guimarães snel wegtrekken, zodat hij en de toeristen weer van de schone lucht kunnen genieten. Op het landgoed van grootgrondbezitter Édio Brunetta worden de laatste katoenbalen door zijn werknemers verwerkt, en is het wachten op regen, zodat het inzaaien van de soja kan beginnen.