De kleine en grote strijd van Aletta Jacobs

Als een kordate Wilhelmina in oorlogstijd stapte huisarts Aletta Jacobs eind negentiende eeuw winkels in Amsterdam binnen om te controleren of er voor het winkelpersoneel gelegenheid was om te zitten. Zo niet, dan sprak zij de chef hierop aan: wist hij wel welk blijvend gynaecologisch letsel dit veroorzaakte bij de meestal jonge meisjes die daar uren achtereen moesten staan en dat elke dag weer? Omdat de meeste winkeliers haar verzoek negeerden (‘bespottelijk oudewijvenpraatje’) plaatste zij een oproep in de plaatselijke kranten om niet meer te winkelen in die winkels waar geen stoel voor het personeel was. Uiteindelijk, twintig jaar later, werd bij wet geregeld dat die zitgelegenheid verplicht was.

Lees ook wat NRC schreef naar aanleiding van 100 jaar vrouwenkiesrecht: Het was een politieke onmogelijkheid

Dit is één van de vele ‘kleine dingen’, zoals Jacobs ze zelf noemde, die zij als feministe avant la lettre voor elkaar kreeg. Zo regelde zij ook dat vrouwen voortaan zelf naar de schouwburg konden in plaats van gechaperonneerd te moeten worden door een man. Ook doorbrak zij het verbod voor vrouwen zich te vertonen in de Kalverstraat tussen 12 en 14 uur, omdat het gebied dan alleen bestemd was voor heren die van en naar de Beurs gingen én voor prostituees die zich ophielden in de omgeving van de Dam en de Kalverstraat.

De echte grote zaak is ontegenzeggelijk de jarenlange strijd voor het vrouwenkiesrecht. Mannen en vrouwen dienden niet alleen op het gebied van onderwijs gelijkwaardig te zijn (Jacobs dwong een plek op de universiteit Groningen af en studeerde op 24-jarige leeftijd als eerste vrouwelijke arts in 1878 af en promoveerde een jaar later op 8 maart), maar moesten dezelfde politieke rechten hebben om te kiezen en gekozen te worden.

In een nieuwe editie van Herinneringen beschrijft Aletta Jacobs (1854-1929) al deze mijlpalen op zo’n oprechte, soms bijna verbaasde manier (‘Is het waar dat ik dat alles heb gedaan? Dat alles wat ik heb doorleefd, zich ook werkelijk heeft afgespeeld?’) dat het voor strijdbare vrouwen, studentes voorop, aanstekelijk zal zijn deze in 1924 geschreven autobiografie te lezen. Want die mijlpalen behaalde zij niet zonder slag of stoot, maar na jarenlang bijeenkomsten te organiseren, protesten te initiëren en de wereld rond te reizen om medestanders te vinden en haar boodschap wijd en zijd te verspreiden. Jacobs trok er alleen of met Britse of Amerikaanse medestanders steeds op uit en bezocht Azië, Afrika en zo’n beetje alle hoofdsteden van Europa.

Vredesbeweging

Naast die strijd om gelijke politieke rechten voor mannen en vrouwen speelde Jacobs ook nog een rol in de vredesbeweging, maar daar heeft zij geen pionierswerk verricht, schrijft zij zelf. Er werd haar zelfs verweten dat zij al sprekend over vrede, steeds weer het vrouwenkiesrecht er bij haalde. In de oorlog reisde zij namens de Internationale vrouwenvereniging met een vredesresolutie langs regeringen van neutrale landen, maar die waren van mening dat de president van Amerika daar het voortouw in moest nemen.

En geloof het of niet: de huisarts uit Amsterdam vaart op 13 augustus 1915 met de ‘Nieuw Amsterdam’ naar Amerika met een ‘vragenlijstje’ voor de president. Wilson wil alleen niemand meer ontvangen als het over vredesbesprekingen ging. Toch gaat Wilson na lang aandringen en drammen overstag en ontvangt mevrouw Jacobs. De bespreking levert geen mijlpaal op, maar de vrouwenbeweging heeft van zich laten horen. In de vijf dagen die Jacobs nog over heeft, geeft zij elke dag één of meer lezingen: over oorlog en vrede, maar inderdaad ook over het vrouwenkiesrecht.

Het verlies van haar kind - over dat verdriet kon ze niet schrijven, bekent ze in haar Herinneringen

Al die inspanningen om zowel vrouwen als politici in Nederland te overtuigen, heeft na 25 jaar geleid tot een wetswijziging op 18 september 1919 waarin stond dat Nederlandse mannen en vrouwen actief en passief kiesrecht hebben.

Zie ook het overzicht dat NRC maakte van 100 pionierende Nederlandse vrouwen

In al die jaren kreeg zij per brief steun van de haar onbekende Carel Victor Gerritsen. Deze jongen uit Amersfoort leefde zo met haar mee, stuurde haar bemoedigende brieven, dat na enkele ontmoetingen de vlam oversloeg en zij in 1892 besloten te trouwen. Zij het op Jacobs’ voorwaarden, waarvan we nu nog de vruchten plukken: behoud van eigen naam, wel hetzelfde huis maar ieder zijn eigen deel, ’s avonds proberen samen te eten en verder ieder zijn eigen leven. Aan het einde van het jaar de kosten van het huishouden optellen en delen door twee.

‘Historicus Mark Bergsma ontdekte in de voorbereidingen voor de tentoonstelling De straat op! dat Aletta Jacobs te zien is in bewegend beeld van deze demonstratie op 15 februari 1914’

De diepe dalen in haar leven waren de vroege dood van haar vader, die haar steunde in de strijd om te studeren, als ook die van ‘Gerritsen’ zoals ze haar sparring partner noemde. Het diepste verdriet gaf haar het overlijden van hun kind in 1893 dat door een fout van de vroedvrouw maar één dag leefde. Zij kon over dat verdriet niet schrijven, bekent zij in haar levenswerk Herinneringen.

Toen haar grootste opdracht in 1919 was volbracht (in 1918 hadden vrouwen ‘al’ passief kiesrecht verworven en was Jacobs kandidaat voor de Vrijzinnig-Democratische partij) en men Jacobs vroeg hoe dat voelde, antwoordde zij: ‘Als een opluchting. Vrij, los van de kiesrechtboom waaraan ik zo vele jaren gebonden was geweest.’